საქართველოსთვის აქტუალური „ბალკანური“ ენერგოპოლიტიკის მაგალითები
ევროპულ ენერგოგაერთიანებაში საქართველოს წევრობის სარგებლისა თუ გამოწვევების განხილვისას, აუცილებელია განვიხილოთ ევროკავშირის იმ არაწევრი ქვეყნების მაგალითები, რომლებიც 2005-2010 წლებიდან მოყოლებული შევიდნენ ამავე ენერგოგაერთიანებაში. ჩვენთვის საინტერესოა ის გზა, რომელიც ამ ქვეყნებმა ენერგოგაერთიანებაში გაწევრიანებიდან დღემდე გაიარეს და, რა თქმა უნდა, იმ სარგებლის შეფასება, რაც ამ ორგანიზაციაში წევრობის შედეგად მიიღეს. მსგავსი ქვეყნების რიცხვი კი არც ისე მცირეა და ეს ჩამონათვალი შემდეგნაირად გამოიყურება:
კონკრეტული საკითხის ქვეშ (ენერგოგაერთიანებაში წევრობის სარგებელი კონკრეტული ქვეყნისთვის) ჩვენ შეგვიძლია მოვახდინოთ საქართველოსა და ცხრილში ჩამოთვლილი ქვეყნების შედარებითი ანალიზი. ამის შესაძლებლობას კი ჩვენს და ცხრილში ჩამოთვლილი ქვეყნების ენრგოსექტორებს შორის გარკვეული მსგავსებები იძლევა. ამ შედარებითი ანალიზისას ჩვენ ძირითადად ყურადღებას გავამახვილებთ ელექტროენერგიის, როგორც საბოლოო მოხმარების ენერგოპროდუქტის საკითხებზე. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ, საქართველოსგან განსხვავებით, უკლებლივ ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ ქვეყანას აქვს გეოგრაფიული სიახლოვე ენერგოგაერთიანების დანარჩენ წევრ ქვეყნებთან, რაც ბუნებრივია, ორგანიზაციაში ეფექტური ინტეგრაციის უკეთეს შესაძლებლობას იძლევა.
ალბანეთისთვის, რომელიც 2006 წლიდან ენერგოგაერთიანების წევრია, საქართველოს მსგავსად, ელექტროენერგიის გენერირების ძირითადი წყარო ჰიდროენერგიაა. მაშინ, როდესაც, ელექტროენერგიის მისაღებად საქართველო, ძირითადად ზამთრის პერიოდში, ნაწილობრივ ბუნებრივ აირს იყენებს, ალბანეთში ეს პროცესი ნავთობპროდუქტების გამოყენებით მიიღწევა. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ალბანეთის ენერგოგაერთიანების წევრობიდან ხუთიოდე წელში ნავთობპროდუქტებისგან ელექტროენერგიის გენერირება ნულოვან მაჩვენებლამდე დავიდა, რაც ენერგოეფექტურობისა თუ ეკოლოგიური თვალსაზრისით პოზიტიური მოვლენაა, რომელშიც გარკვეული წვლილი ენერგოგაერთიანების ფარგლებში აღებულმა ვალდებულებების შესრულებამ შეიტანა. ქვეყანაში 2006 წლიდან მოყოლებული უმჯობესდება ენერგიის მოხმარების ეფექტურობა და დღემდე იზრდება განახლებადი ენერგიის წყაროების წილი მთლიან მოხმარებულ ენერგორესურსებში. ალბანეთმა მურა ნახშირის წარმოება დიდწილად ჩაანაცვლა ანთრაციტის (მაღალი ხარისხის ქვანახშირი, რომელიც გამოირჩევა ნახშირბადის დაბალი შემცველობით და წვისას არ ხასიათდება მაღალი დაკვამლიანებით) იმპორტით, რომელიც ძირითადად საყოფაცხოვრებო მოხმარებისთვის გამოიყენება. ეს უკანასკნელი ფაქტიც თანხვედრაში მოდის ენერგოგაერთიანების ეკოლოგიურ სტანდარტებთან. 2006 წელთან შედარებით, დღეს ალბანეთში ენერგობაზარი გაცილებით დივერსიფიცირებული და გამჭვირვალეა, თუმცა ქვეყანა აგრძელებს მუშაობას ენერგოგაერთიანების იმ რეგულაციების შესრულებაზე, რომლებიც ელექტროენერგიის შიდა ბაზრის გენერაციის, გადაცემის, განაწილებისა და მიწოდების წესების (მესამე ენერგო პაკეტი-2009/72/EC ) დახვეწას გულისხმობს. ალბანეთი ასევე აუმჯობესებს ტრანსსასაზღვრო ვაჭრობისთვის ქსელზე დაშვების პირობებს (რეგულაცია #714/2009 ), ამ რეგულაციის შესრულება კი საქართველოსთვისაც სავალდებულოა.
ბოსნია და ჰერცეგოვინის ენერგოსექტორი, ისევე როგორც მთელი ეკონომიკა, ბოსნიის ომის მძიმე შედეგებს წლების განმავლობაში იმკიდა. საერთაშორისო მხარდაჭერის წყალობით ომის შედეგად განადგურებული ინფრასტრუქტურის აღდგენას დაახლოებით 10 წელი დასჭირდა. ქვეყანაში ელექტროენერგიის მისაღებად გამოიყენება როგორ ჰიდრო, ასევე ქვანახშირის ენერგორესურსები, რომელთა წილობრივი გადანაწილება ელექტროენერგიის გენერირების კუთხით, ბოლო 15 წლის განმავლობაში, დაახლოებით 50-50%-ია, თუმცა ჰიდროენერგიის (განახლებადი ენერგიის წყარო) წილი სტაბილურად მზარდია. ენერგოგაერთიანებაში გაწევრიანების შემდეგ დაიწყო აქტიური ზრუნვა ელექტროენერგიის გენერაციის პროცესის ეკოლოგიურ სტანდარტებზე. ამ კუთხით აღსანიშნავია ქვეყნაში ქვანახშირის თბოელექტროსადგურების გამონაბოლქვის გამწმენდი საშუალებების მოწყობა, თუმცა ამ მიმართულებით ბოსნია და ჰერცეგოვინას მნიშვნელოვანი სამუშაო ჯერ კიდევ წინ აქვს, ამ პროცესის ერთ-ერთი ხელშემწყობი კი ევროკავშირია. ქვეყანას გააჩნია მდიდარი ჰიდრო პოტენციალი ელექტროენერგიის მისაღებად. ამ კუთხითაც მუშაობენ ქვეყნის შესაბამის სახელწიფო სამსახურები, რომლებიც ცდილობენ ენერგეტიკის სფეროში მოიზიდონ საერთაშორისო ინვესტიციები. ამ ქვეყანაში შესაძლებელია ქარის ენერგიის გამოყენებაც, გერმანიის მთავრობის დაკვეთით შესრულებული ერთ-ერთი კვლევის თანახმად ბოსნია და ჰერცეგოვინაში წლიურად შესაძლებელია 2000 მეგავატი ქარის ენერგიის მიღება. აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ გერმანული სახელმწიფო რეკონსტრუქციის ბანკი (Reconstruction Credit Institute) ახორციელებს ინვესტიციებს ბოსნია და ჰერცეგოვინაში ქარის გენერატორების მშენებლობის პროექტებში. მსგავსი პრეცედენტი კი საინტერესოა ჩვენთვის, საქართველოში ქარის ელექტროსადგურებში ინვესტიციების მოსაზიდად. ქვეყანაში უმჯობესდება ენერგოეფექტურობის ხარისხი, თუმცა, როგორც ენერგოგაერთიანების სამდივნოს ოფიციალურ განცხადებაში ვკითხულობთ, ამ კუთხით ენერგოგაერთიანების მოთხოვნებთან შესაბამისობის დასაკმაყოფილებლად საჭიროა დამატებითი სამუშაოები.
ისეთი ევროკავშირის არაწევრი ბალკანური ქვეყნები, როგორებიცაა კოსოვო, მაკედონია, მონტენეგრო, ენერგოგაერთიანებაში გაწევრიანების დღიდან მნიშვნელოვან ძალისხმევას მიმართავენ ამ გაერთიანების რეგულაციების შესრულებისკენ. ინტეგრაციის ნახსენებ გზაზე ამ ქვეყნებს წარმოექმნებათ თითქმის მსგავსი სირთულეები, რომლებიც არასაკმარისი შიდა ფინანსური რესურსების, მემკვიდრეობით მიღებული გაუმართავი ინფრასტრუქტურითა და სხვა მიზეზებითაა გამოწვეული. თუმცა, ყველა მათგანმა მიაღწია გარკვეულ წარმატებას ენერგობაზრის დივერსიფიკაციისა თუ გამჭვირვალობის, ეკოლოგიური სტანდარტების ნაწილობრივ დაკმაყოფილებისა და ენერგოსტატისტიკის განვითარების გზაზე. ამ თვალსაზრისით, ამავე ქვეყნების რიგში შეგვიძლია ვიგულისხმოთ ზემოთ განხილული ალბანეთის, ბოსნია და ჰერცეგოვინის მაგალითებიც, თუმცა განსხვავებული შემთხვევაა სერბეთი, რომელიც მკვეთრად გამოხატული პროევროპული პოლიტიკური ორიენტაციით არ გამოირჩევა.
სერბეთსა და ევროკავშირის ქვეყნებს შორის კოსოვოს დამოუკიდებლობის აღიარებით გამოწვეული პოლიტიკური უთანხმოების მიუხედავად, ენერგოგაერთიანების რეგულაციები ამ ქვეყნის მიერ ნაწილობრივ სრულდება ან სამომავლო ენერგოპოლიტიკის ნაწილად განიხილება. ამ ფაქტის დასტურად შეგვიძლია მოვიყვანოთ სერბეთსა და ენერგოგაერთიანებას შორის მიღწეული შეთანხმება, რომლის თანახმადაც სერბეთი 2020 წლისთვის მიზნად ისახავს განახლებადი ენერგორესურსების მოხმარების წილის 27%-მდე გაზრდას, რაც დღევანდელ მოცემულობასთან შედარებით 5 პროცენტიანი ნაზარდი იქნება. ამ იშვიათი პოზიტიური გამონაკლისის გარდა, სერბეთში ძნელად მოიპოვება ევროკავშირის ენერგოსექტორთან ეფექტური ინტერგაციის სხვა მაგალითები. ქვეყანა, რომელშიც ენერგიის გენერაციის პროცესში 70 % ქვანახშირს უკავია, ევროპის კონტინენტზე გამოირჩევა ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ნახშირბადინტენსიური ენერგოსექტორითა და დაბალი ენერგოეფექტურობით. 2016 წლისთვის სერბეთი OECD-ის ქვეყნებთან შედარებით, ერთი ერთეული წარმოებული პროდუქტის მიხედვით, 2.5 -ჯერ მეტ ენერგიას მოიხმარდა. ეს სტატისტიკური ფაქტი კი პირდაპირ მიუთითებს სერბეთის ენერგოსექტორში არსებული ენერგიის გენერაციის, გადაცემის, განაწილებისა თუ საბოლოო მოხმარების ეტაპზე არსებულ დაბალ ეფექტურობაზე. რაც შეეხება ელექტროენერგიის ბაზარს, სერბეთში, ენერგობაზრის ეს სეგმენტი, განსაკუთრებით გენერაციის რგოლი, სახელმწიფოს მიერ არის მონოპოლიზირებული. ჰიდროენერგიის გენერირებას სახელმწიფო მფლობელობაში არსებული კომპანია (Elektroprivreda Srbije) ასრულებს და არც იგეგმება ამ კომპანიის ნაწილობრივი პრივატიზება. ენერგოგაერთიანების რეგულაციების დასაკმაყოფილებლად აუცილებელია სერბეთში გაიზარდოს ადგილობრივი ენერგობაზრის ინტეგრაციის ხარისხი რეგიონის და ასევე ევროპული ქვეყნების ენერგობაზრებთან, თუმცა ეს პროცესი დღემდე მნიშვნელოვანი შეფერხებების ფონზე მიმდინარეობს. სერბეთის ბუნებრივი აირის ბაზრის დივერსიფიცირების დონეც დაბალია. ამ ბაზარზე ძირითადი სუბიექტი სახელწიფო საკუთრებაში არებული კომპანიაა (Srbijagas), რომელიც უკრაინისა და უნგრეთის გავლით რუსული გაზის იმპორტს ახორციელებს. რუსული გაზი კი სერბეთის მიერ მთლიანად მოხმარებული გაზის საშუალოდ 80%-ს შეადგენს. რუსულ გაზზე დამოკიდებულების შემცირების შესაძლებლობა სერბეთს გააჩნია და ეს ალტერნატივა, რეგიონის ქვეყნებთან უფრო ეფექტური ენერგოინფარსტრუქტურის ორგანიზება, ალტერნატიული ბუნებრივი აირის წყაროების მოძიება და ენერგოეფექტურობის გაუმჯობესებაა (სერბეთს ენერგოეფექტურობის გაზრდით ელექტროენერგიის გენერაციისთვის გამოყენებული რესურსების დაახლოებით 30%-ის დაზოგვის შესაძლებლობა აქვს). სამწუხაროდ, ამ კუთხით სერბეთის სახელმწიფო ინტენსიურად არ მუშაობს, ბუნებრივი აირის ბაზრის მონოპოლიზაცია კი კიდევ უფრო უშლის ხელს რუსული გაზის ალტერნატიული წყაროების მოძიებას.
ევროკავშირი თავის მხრივ ცდილობს ფინანსური მხარდაჭერა აღმოუჩინოს სერბეთს, რათა ამ ქვეყანაში ენერგოეფექტურობის, ბაზრის დივერსიფიცირების და ეკოლოგიური სტანდარტები გაუმჯობესდეს. დღემდე სერბეთის ენერგოსექტორმა დაახლოებით 655 მილიონი ევრო მიიღო სხვადასხვა საერთაშორისო დონორებისგან. გარდა ამისა, შეღავათიანი სესხების კუთხით, სერბეთის ენერგოსექტორში EBRD და „მსოფლიო ბანკი“ არინ წარმოდგენილნი. ევროკავშირის ქვეყნებისგან სერბეთი ღებულობს ასევე ტექნოლოგიურ მხარდაჭერასაც.
სერბეთის ენერგოსექტორში არსებული პრობლემების ჩამონათვალი გრძელ სიას ადგენს. ამ პრობლემების ნაწილიც კი, რომლიც სტატიაშია აღწერილი, საკმარისია იმის დასანახად, რომ სერბეთი დღემდე ჩამორჩება ენერგოსექტორის ევროპულ და უმეტესი სხვა ბალკანური ქვეყნების სტანდარტებს. ფაქტი კი შემდეგია, სერბეთს ენერგოსექტორის განვითარებისთვის სჭირდება აქტიური თანამშრომლობა რეგიონის და ევროკავშირის ქვეყნებთან და, ასევე, რუსული ენერგოპოლიტიკის წნეხის შემცირება. ენერგოგაერთიანების რეგულაციების ძირითადი მიზანიც კი სწორედ რეგიონალური ენერგობაზრების კონსოლიდაცია და თითოეული წევრი სახელწიფოს ენერგოსექტორის სტანდარტების ამაღლებაა.
ბალკანური ქვეყნების მაგალითზე, საქართველოსთვის საინტერესო იქნება ენერგოგაერთიანებასთან თანამშრომლობის არსებული პრაქტიკის ანალიზი და, შესაძლებლობის შემთხვევაში, ამ გამოცდილების გაზიარება. ენერგოგაერთიანების რეგულაციების შესრულების კუთხით „ბალკანური“ წარმატებული და წარუმატებელი ენერგოპოლიტიკის მაგალითები უხვად მოიპოვება, რომლებიც აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოს საქართველოს შესაბამისმა სახელმწიფო სამსახურებმა.
