კიდევ ერთხელ სადღეგრძელოებზე: როცა ვნებები დუღს

სადღეგრძელოებზე ჩემმა ბლოგმა იმაზე გაცილებით მეტი ვნებები და კონტრასტული რეაქციები გამოიწვია, ვიდრე ველოდი: მკვეთრად უარყოფითი ძირითადად უფროსი თაობის მხრიდან და მკვეთრად დადებითი ახალგაზრდა და საშუალო ასაკის ხალხის მხრიდან. მკვეთრად უარყოფითი დამოკიდებულების მქონე ადამიანებმა დაიწყეს პირადად ჩემი და ჩემი ქართველობის  ლანძღვა კომენტარებში თუ პირად მიმოწერაში, ხოლო მკვეთრად დადებითი დამოკიდებულების მქონე ადამიანებმა --  ჩემი ქება მაღალი მოქალაქეობრივი თვითშეგნების გამო, რამაც გადამაწყვეტინა მეთქვა (ამჯერად უკვე საბოლოოდ), რატომ არ ვეთანხმები არცერთ მხარეს. როცა ვნებები დუღს, როგორც ამბობენ, ჭეშმარიტება ორთქლდება (არა, იმის თქმა არ მინდა, რომ მე ვიცი ჭეშმარიტება).

1. მკვეთრად უარყოფითი დამოკიდებულება სადღეგრძელოების კრიტიკის მიმართ

მკვეთრად უარყოფითი დამოკიდებულების მქონე ადამიანები ქართულ სუფრას აკადემიად მიიჩნევენ (ერთმა ადამიანმა მითხრა სადღეგრძელო იგივე ლოცვააო) და ცხადია, ასეთ თავყრილობებზე არცთუ ისე ცოტა დრო ექნებათ გატარებული და უჭირთ საკუთარი თავისგან დისტანცირება და ამ სიყალბეში მონაწილეობის აღიარება, რადგან აღიარება ნიშნავს, რომ ისინი ან ისე იყვნენ ამ სიყალბის ნაწილი, რომ ვერ ხვდებოდნენ ან ხვდებოდნენ და ინერციის თუ არ ვიცი რის გამო უჭირდათ ხმის ამაღლება ამ სიყალბის გამო.

დარწმუნებული ვარ ბევრი ის ადამიანი, ვინც ამ სუფრებზე უჩუმრად უერთდებოდა ან ისმენდა ამ სადღეგრძელოებს ჩემზე ბევრად განათლებული და ჭკვიანია  და ჩემზე ბევრად ღრმა რეფლექსიაც ახასიათებს (მე თავს მართლა გაუნათლებლად ვთვლი), მაგრამ ინერციით მიჰყვება დინებას, მაგ., გია ნოდია, რაზეც პირველ ბლოგში ვლაპარაკობ. იმ ახალგაზრდებს, რომლებზეც პირველ ბლოგში ვსაუბრობ, დარწმუნებული ვარ ასაკის გამო სუფრებზე ყოფნის და ინერციით სადღეგრძელოების ჩუმად მიღების ესეთი მდიდარი გამოცდილება ვერ ექნებათ, მაგრამ მიუხედავად ამისა ვერც მათთვის იქნება ადვილი იმის მიღება, რომ ისინიც ინერციით აგრძელებენ ამ ცუდ ტრადიციას. ამასთან, ისინი თავისი ცხოვრების წესით განსხვავდებიან ტრადიციული ქართული სუფრების იმ მონაწილეებისგან, რომლებიც გულში მჯიღს იცემენ და ამ სიყალბეს გაცნობიერებულად სჩადიან. მე კიდევ გული მისკდება, რომ ეს თაობაც ამ სიყალბეს აგრძელებს და ამით ამ სიყალბის გამუდმივებას (პერპეტუაციას) ეწევა. რაც შეეხება იმას, რატომ არის სიყალბე ეს სადღეგრძელოები, ამაზე პირველ ბლოგში არის ლაპარაკი და აღარ შეგაწყენთ თავს, თუმცა ერთი წინადადებით რომ შევაჯამო, ჩემი წუხილი ის არის, რომ ჩვენი მონაწილეობის გარეშე ამ ქვეყნისგან მომავალ საუკუნემდე შეიძლება აღარაფერი დარჩეს და ჩვენი ძვირფასი თანამესუფრეების უმრავლესობა, ვისაც წლების მანძილზე ვაკვირდებოდი საკუთარი მონაწილეობის პერსპექტივას რბილად რომ ვთქვათ ალმაცერად უყურებდა.

ეგრეთწოდებულ ინტელექტუალურ სუფრებზეც ვყოფილვარ, სადაც იყო ძალიან დახვეწილი არამაღალფარდოვანი და გრამატიკულად და ლექსიკურად გამართული ტექსტები, ერთი შეხედვით მოზომილი, ანუ ფორმით მიმზიდველი, მაგრამ შინაარსით მაინც ზუსტად ისეთივე ყალბი, როგორც ის უსინტაქსო, უშინაარსო და უსაგნო სადღეგრძელოები, რაც როგორც ფორმით, ისე შინაარსითაც იყო გულისამრევი. ის სუფრა, რაზეც პირველ ბლოგში ვსაუბრობ, არ იყო არცერთი, მაგრამ ქართული სუფრის სიყალბეს დაახლოებით ისევე აგრძელებდა, როგორც სხვები.

სხვათაშორის, მოხალისეობის, პასუხისმგებლობის და გადასახადის პატიოსანი გადამხდელების სადღეგრძელოებიც, რაზეც პირველ ბლოგში ვლაპარაკობ, შესაძლოა ყალბ სადღეგრძელოებად იქცეს, როგორც კი ადამიანები ამ სადღეგრძელოების სმას დაიწყებენ. არ ვიცი ბრიტანეთში და ამერიკაში ტოსტები ძალიან მოკლე რატომაა (როგორც წესი ერთსიტყვიანი ან მაქსიმუმ სამსიტყვიანი, საიდანაც ერთი წინდებული და ერთი ნაცვალსახელია), მაგრამ, ჩემი აზრით, ეს სიმოკლე აშკარად უთითებს იმ ხალხების (ამერიკელების და ინგლისელების) ნორმალურობაზე. შესაძლოა მოკლეა იმიტომ, რომ ხედავენ იმ  საფრთხეს, რაც მრავალსიტყვაობას მოაქვს (იმ ახალგაზრდებთან სუფრაზე, რაზეც პირველ ბლოგში ვლაპარაკობ, სადღეგრძელოები არ ყოფილა გრძელი. აქ საზოგადოდ ქართულ სადღეგრძელოებს ვგულისხმობ). ინგლისურის და რუსულის გარდა სხვა უცხო ენა არ ვიცი, მაგრამ არ მგონია სხვა ევროპელი ხალხების ტოსტები  უფრო გრძელი იყოს.

იმ ახალგაზრდებიდან, ვისთან ერთადაც იმ სუფრაზე მოვხვდი, ერთ-ერთმა მომწერა, რომ მათთვის სიყალბეში ბრალის დადება არასამართლიანია, რადგან ისინი თავიანთი საქმიანობით უკეთესობისკენ ცვლიან საარჩევნო გარემოს, მართლმსაჯულების აღსრულებას, უმცირესობათა თუ პატიმრების უფლებრივ მდგომარეობას. მე ვუპასუხე, რომ, ისინი თავიანთი საქმიანობით ამ ყველაფერს უკეთესობისკენ ცვლიან იმიტომ, რომ ეს არის მათი სამსახური და თან მოწონთ ამის კეთება და შესაბამისი განათლება აქვთ, როგორც მე იმის კეთება, რასაც ვაკეთებ. რა თქმა უნდა ძალიან კარგია, რომ ის, რაც ჩვენი სამსახურია ამ ქვეყანასაც ეხმარება განვითარებაში, მაგრამ ეს ცალკე აღებული ბევრს არაფერს ნიშნავს (საკუთარ თავსაც ვგულისხმობ, ცხადია). მეც ვმუშაობ ამ ქვეყანაში საჯარო ფინანსების გამჭვირვალობისთვის უკვე მე-9 წელია, მაგრამ როცა საჯარო ფინანსებს ვსწავლობდი ან მოგვიანებით სტატისტიკას, ამას იმისთვის არ ვაკეთებდი, რომ საჯარო ფინანსების გამჭვირვალობის და მთავრობის საბიუჯეტო ანგარიშვალდებულების გაზრდა მინდოდა. ამის თქმა ჩემგან იქნებოდა ის, რასაც ინგლისურად ჰქვია  making a virtue of necessity (ქართულად მართლა არ ვიცი როგორ ვთქვა, თორემ ინგლისურად არ ვიტყოდი).

იმ ახალგაზრდებიდან ერთ-ერთმა ვინც მომწერა ისიც მითხრა სიყვარულის უფლება დაგვიტოვეო. აშკარად არ ვარ ცივი და უემოციო ადამიანი, მაგრამ სიყვარულს განვიცდი თითზე ჩამოსათვლელი ადამიანების მიმართ და მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანები ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისგან ემოციურად და ა.შ. (ანუ მე ესეთი ვარ, სხვები - ისეთი), ჩემი ხანგრძლივი დაკირვებით, ადამიანებს, ჩვეულებრივ, ასე ადვილად არ უყვარდებათ ერთმანეთი. თუმცა ადამიანებს არ ჰყოფნით გამბედაობა ეს აღიარონ და თქვან, რომ მეორე ადამიანი უბრალოდ მოსწონთ, გული მიუწევთ ამ ადამიანისკენ, თბილი გრძნობები აქვთ, დადებითი განწყობა აქვთ, მაგრამ არ არიან დარწმუნებული, რომ უყვართ.  დარწმუნებული ვარ ახალგაზრდების იმ ჯგუფში იქნებოდნენ სხვა ადამიანებიც, ვინც ერთმანეთის მიმართ მეგობრულ სიყვარულს განიცდიდა , მაგრამ როცა თამადა გეუბნება, რომ ჩვენ, ამ მოლაშქრეებს, რომელთა ერთ დიდი ნაწილი იმ დღეს პირველად შევხვდით, ერთმანეთი გვიყვარს, პროტესტის გრძნობა მიჩნდება. ეს არის სიყალბის ინერციით გაგრძელება (თავად თამადა არ არის ყალბი ადამიანი და ეს არც მითქვამს). იმის თქმას, რომ არ გიყვარს და უბრალოდ მოგწონს, გული მიგიწევს და ა.შ. უნდა გამბედაობა და გულრფელობა, რაც გაცილებით მეტი მინახავს ამერიკაში და ევროპაში, სადაც არ ვიცი ვინ შეიძლება გითხრას მიყვარხარო, გარდა მშობლის, და-ძმის, შეყვარებულის და რამდენიმე ახლო მეგობრისა.

არ არის საკამათო, რომ დასავლური საზოგადოებების დიდი ნაწილი (არა მხოლოდ ქვეყნები) ჩვენზე განვითარებული და ნაკლებად დრამატულია და ინფანტილურია (ვიცი, რომ დრამატიზმის ხარისხს აქ კლიმატიც განაპირობებს და მარტო ჩვენი ბრალი არ არის). სუფრაზე ეს სიყვარულის ახსნები, მე რაც მახსენდება, მაგალითად, სამხრეთ იტალიაშიც ხდება (ჩრდილოეთ იტალიაში მსგავსს ვერაფერს შეხვდებით). თუმცა სამხრეთ იტალია ძალიან ცუდი მაგალითია, რადგან თუ გვინდა ჩვენი სუფრული სიყვარულობანას გამართლებად სამხრეთ იტალია მოვიშველიოთ, არ დაგვავიწყდეს, რომ იტალიის სამხრეთი ის მხარეა

• სადაც მაფია იქაურების აბსოლუტური უმრავლესობის ჩუმი თანხმობით (!) აგრძელებს არსებობას;

• სადაც გადასახადის დამალვა და მოტყუება ეროვნული სპორტია და ჩრდილოეთ იტალია რომ არ ჰყავდეთ, მესამე მსოფლიოს ქვეყანა იქნებოდნენ;

• სადაც სამსახურში დილის 11-12-ზე მიდიან და შუადღის 4-ზე იპარებიან (ჩემი თუ არ გჯერათ წაიკითხეთ პატნამის ცნობილი წიგნი, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy (ISBN 978-0691078892), 1993, Robert D. Putnam);

• სადაც რუტინულად იმიზეზებენ ავადმყოფობას, რომ სამსახურში არ წავიდნენ და, მაგალითად, ფეხბურთი ან ჩოგბურთი ითამაშონ, სადმე გაერთონ ან უბრალოდ სახლში დაისვენონ (წყარო ვისაც უნდა ვუპოვი პოდკასტებს);

• სადაც მუქთახორობის, კლანურობის და ოჯახის კულტებს სცემენ თაყვანს;

• სადაც ერთადერთი ღირებულება არის საკუთარი (მაგრამ არა სხვისი) ოჯახის კეთილდღეობა და ამისთვის ყველაფერი მოსულა.

სულ არაფერი გეცნოთ, ქართული სუფრის აკადემიკოსებო? არ მგონია სუფრაზე გადასახადის დამმალველი რომ დაინახოთ იმ ჩემი ამერიკელი თანამშრომელივით წამოდგეთ და წახვიდეთ, რომელიც ბიზნესში გადასულმა ყოფილმა თანამშრომელმა თავის წვეულებაზე მიიწვია და ეს არ წავიდა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეჭვი ჰქონდა ეს გაბიზნესმენებული თანამშრომელი გადასახადს მალავდა.

ლეგა ნორდი რომ გიჟი ექსტრემისტების პარტიაა ვიცი, მაგრამ მესმის რატომ უნდათ სამხრეთისგან ჩრდილოეთ გამოყოფა და პედანიის სახელმწიფოდ ჩრდილოეთ იტალიის ჩამოყალიბება და რა ვქნა.

ასევე არ მახსენდება ნორმალური დასავლური ქვეყანა, სადაც სუფრაზე სიყვარულს ეფიცებიან, ან შეიძლება უბრალოდ არ ვიცი და მაშინ მითხარით ვინც იცით, მაგრამ ის კი, ვიცი, რომ დასავლეთში ადამიანების დიდი უმრავლესობა ერთმანეთს წვეულებებზე და სხვა მსგავსი თავშეყრის ადილებში ერთმანეთს სიყვარულს არ ეფიცება.

2. მკვეთრად დადებითი დამოკიდებულება: ვარ თუ არა მაღალი მოქალაქეობრივი თვითშეგნების ადამიანი

მკვეთრად დადებითი დამოკიდებულების მქონე ადამიანებმა პირველი ბლოგიდან დაასკვნეს, რომ რადგან იმ გადასახადების ვიხდი, რასაც ვერავინ იპოვის, რომ არ გადავიხადო (საშემოსავლო გადასახადის ასეთი სახეობებიც არსებობს ), პარტიზანული ბრძოლისთვის ფსიქოლოგიურად ვამზადებ თავს და ქართული მწერლობის და ენის ქვეყნის გარეთ პოპულარიზებას ვეწევი (ცხადია არა ინდუსტრიული მასშტაბით), შესაბამისად, მაღალი მოქალაქეობრივი თვითშეგნება მაქვს, რაც სრული სისულელეა და შევეცდები გითხრათ რატომ:

1. კვლევები ადასტურებს, რომ ამერიკელების უმრავლესობა (50%+1 უკვე უმრავლესობაა) გადასახადს იხდის არა ა.შ.შ-ს საგადასახადო უწყების შიშის გამო, არამედ იმიტომ, რომ სწამს გადასახადების გადახდის. არც ეს და არც სხვა ამერიკელები ამას მაღალ მოქალაქეობრივ თვითშეგნებად არ მიიჩნევენ (გამოკითხულები დიდი ალბათობით არ იტყუებიან, რადგან რომც აღიარონ, რომ დაჭერის შიშით იხდიან, ამის გამო არავინ დაიჭერს);

2. პარტიზანული ბრძოლისთვის მხოლოდ ფსიქოლოგიურად მომზადება არ ნიშნავს, რომ როცა საქმე საქმეზე მიდგება, ტყეში მართლაც პარტიზანად წავალ (მე ვფიქრობ, რომ რუსული იმპერიალიზმის აბსოლუტური და უპირობო სიძულვილი დიდი ალბათობით ტყეში პარტიზანად თავისით წამიყვანს, თუმცა, ღმერთმა დაგვიფაროს და რუსეთი თუ შემოიჭრა, ვინ სად წავალთ აბსოლუტურად დარწმუნებული ვერავინ ვიქნებით). მაღალ მოქალაქეობრივ თვითშეგნებად არშემდგარი ფაქტის მიჩნევა, ალბათ დამეთანხმებით, დიდი სისულელეა;

3. ქართველების იმ უმრავლესობას, ვისაც ჩემსავით ქართული სკოლა აქვს დამთავრებული, ბუნებრივად, უყვარდება, ქართული მწერლობაც და ენაც და რაც გიყვარს იმის პოპულარიზებასაც ახდენ ამ სიყვარულის და არა მაღალი მოქალაქეობრივი თვითშეგნების გამო.

ყველაზე ახლო ჩემს ტემპერამენტთან და ხასიათთან მხატვრული ლიტერატურიდან არის კნუტ ჰამსუნის მისტერიების იოჰან ნაგელი, რომელიც ყველას აჩვენებს რამდენად ცუდი ადამიანია, მაშინ როცა არ არის. სხვას რომ თავი დავანებით, თუნდაც ამიტომ არასდროს მიფიქრია, რომ მაღალი  მოქალაქეობრივი თვითშეგნება მაქვს.

საქართველოში დაბრუნების შემდეგ ექვთიმე თაყაიშვილი ბრაზდებოდა, როცა ამბობდნენ რა პატიოსანი კაციაო. რატომ ვარ პატიოსანი, ხახულის კარედი და თამარის გულსაბნევი ჯვარი რომ არ გავყიდეო პასუხობდა კაცი, რომელმაც უსაყვარლეს ცოლთან ერთად შიმშილში გაატარა 30 წელი და არ გაყიდა განძეულის თვით ისტორიული მნიშვნელობის არმქონე ერთი ექსპონატიც კი, რაც მის უზრუნველ ცხოვრებას თუ არა უზრუნველყოფდა, შიმშილს ააცილებდა. წარმოიდგინეთ რა უიმედო უნდა იყო ამ და სხვა რამდენი ასეთი მაგალითის შემდეგ თვითკმაყოფილებას მიეცე იმის კეთების გამო, რაც შენი მოვალეობაა. ამიტომ ვფიქრობ, რომ გადასახადების გადახდა, მაშინ როცა შეგიძლია არ გადაიხადო და ამას ვერავინ გაიგებს, მხოლოდ უძაღლო ქვეყანაში (სადაც გეხსომებათ, კატებს აყეფებენ) ჩანს მაღალ მოქალაქეობრივ თვითშეგნებად.

მიზეზი, რის გამოც პირველად დავწერე სადღეგრძელოებზე, არის ის, რომ ეს ახალგაზრდები, ვისთან ერთადაც აღმოვჩნდი იმ რესტორანში, განათლებული ადამიანები არიან. ისინი, რომ ტიპური  ქართველები ყოფილიყვნენ, სუფრიდან უსიტყვოდ ავდგებოდი და გარეთ დავიცდი და დიდი ალბათობით არც არაფერს დავწერდი. ისიც ვთქვი, რომ არ ვიცი ისინი არიან თუ არა მზად იმ მონაწილეობისთვის, რაზეც ბლოგში ვლაპარაკობ და სანამ მეცოდინება, ისეთი ინტიმური სადღეგრძელოების დალევა, როგორიც ერთმანეთის სიყვარულის ან საქართველოს სადღეგრძელოა, ცხადია, დისკომფორტს მიქმნის. სანამ ადამიანი მომეწონება ბევრი რამე მინდა ვიცოდე მასზე, მაგალითად იხდის თუ არა იმ გადასახადებს, რისი დამალვაც უმტკივნეულოდ შეუძლია (ასეთი გადასახადებიც არსებობს), ძაღლი თუ ჰყავს და ეს ძაღლი ქუჩაში თუ მოისაქმებს, აიღებს თუ არა ამ მოსაქმებულს, საზოგადოდ ანაგვიანებს თუ არა გარემოს,   სამსახურში სინათლეს და კომპიუტერს თიშავს თუ არა საღამოს, ბატარეებს პირდაპირ ყრის თუ ცდილობს ისე გადაყაროს, რომ ამით ნაკლები ვნება მიაყენოს სხვას, აწუხებს თუ არა, მაგალითად, ის ფაქტი, რომ ქართველი  მღდვლები, განსხვავებით ევროპული ქვეყნების კათოლიკური, პროტესტანტული და ანგლიკანური ეკლესიებისგან,  არასდროს იხსენიებენ საქართველოს გარეთ სხვადასხვა მასობრივი უბედურებით მომწყდართა სულებს ამ უბედურების ლოცვაში აღნიშვნით (მაგალითად სირიაში ამოწყვეტილთა სულებს).

მაშასადამე, მაინტერესებს, ადამიანი აშავებს თუ არა იმას, რისი დაშავებაც შეუძლია და რასაც უმრავლესობა ამაყად და ბედნიერად აშავებს. ჩვენი უმეტესობა ხომ არ არის კრიმინალი და ამიტომ ძარცვა-გლეჯა, გაუპატიურება, მკვლელობა არ არის იმის მაქსიმუმი, რისი დაშვებაც შეგვიძლია. ეს ნიშნავს, რომ გადასახადების დამალვა, გარემოს დანაგვიანება ან სხვისი დანაგვიანებულის არდასუფთავება და მისთანები არის იმის მაქსიმუმი, რისი დაშავებაც შეგვიძლია. ამ ქვეყნისთვის მეტი რისი დაშავება შეგვიძლია? დიდი ალბათობით ეს ახალგაზრდები, მაგალითად, გარემოს არ აბინძურებენ, მაგრამ არ ვიცი სხვას რას აშავებენ ან აკეთებენ.

3. უთითებს თუ არა ეს უაზრო სადღეგრძელოები იმაზე, რომ ქართველები ცუდები არიან

არა, ნამდვილად არ უთითებს. ვინც მოთქვამს იმაზე როგორი უვარგისები არიან ქართველები სამყაროზე გაბოროტებული ადამიანები მეგონა. მერე მივხვდი, რომ ამ ადამიანების ნაწილი ალბათ მართლაც არის სამყაროზე გაბოროტებული, მაგრამ ამათმა უმრავლესობამ, უბრალოდ, არ იცის სტატისტიკა.

საქართველოში ცუდი და კარგი ადამიანების თანაფარდობა დაახლოებით იგივეა, რაც სხვა ქვეყნებში. ნორმალური განაწილება, რაც სტატისტიკის საკვანძო მოვლენაა, სხვა ახსნის საშუალებას არ იძლევა, ანუ გრაფიკულად ნორმალური განაწილების სიმკვრივეს ზარის ფორმა აქვს ქართველების, ესტონელების, ებრაელების, იაპონელების, ამერიკელების და გერმანელების თუ სხვა ნებისმიერი ხალხის შემთხვევაში. ნორმალურ განაწილებაშიც შეიძლება იყოს ასიმეტრია, მაგრამ ეს ასიმეტრიაც სხვა თანაბარი პირობების დაშვებით აიხსენება, ანუ იმის უფრო მაღალი ალბათობა, რომ შემთხვევით შერჩეული გერმანელი შემთხვევით შერჩეულ ქართველზე მაღალი სოციალური პასუხისმგებლობის შეიძლება იყოს არის ასიმეტრია ნორმალურ განწილებაში, რასაც სტატისტიკოსები ხუმრობით სლოკინს ეძახიან. ამ სლოკინების უმეტესობა ასევე სხვა თანაბარი პირობების დაშვებით აიხსნება. 

როცა ეს პირველად ვთქვი, მითხრეს, რომ თუ ერთ ჯგუფში პროპორციულად უფრო მეტი უვარგისია, ვიდრე მეორეში, შემთხვევითი შერჩევის დროს იმის ალბათობა რომ ერთი ჯგუფიდან შერჩეულ შერჩევაში პროპორციულად უფრო მეტი უვარგისი ამოგივა, ვიდრე მეორედან, უფრო მაღალია. ნამდვილად ასე იქნება, თუ ამ ქვეყნის მოსახლეობას ჯგუფებად დაყოფ, მაგრამ თუ გენერალურ ერთობლიობას (ამ შემთხვევაში ქართველებს) ჯგუფებად ყოფ, ანუ სტრატიფიცირებულად იკვლევ, აქ ორი ჯგუფი ვერ გეყოფა. თან მარტო ამ ჯგუფების რაოდენობას კი არა ზომას და შემადგენლობას უნდა უყურო. როცა ჯგუფების რაოდენობას გაზრდი და ზომასაც შეარჩევ და თან იმას დააკვირდები ეს ჯგუფები საიდან აიღე, შერჩევაში პროპორციულად უფრო მეტი უვარგისი აღარ ამოგივა, ანუ დაახლოებით იგივე შედეგს მიიღებ რასაც მარტივი შემთხვევითი შერჩევით.

გაუსმა ჯერ კიდევ თითქმის 2 საუკუნის წინ აღმოაჩინა ნორმალური განაწილება, რამაც სოციალურ მეცნიერებებში გადატრიალება მოახდინა. გაუსამდე გაჩნდა ცენტრალური ზღვარის თეორემის პირველი ვერსია. ალბათობაში რომ არ გადავვარდეთ და ძალიან მარტივად და უტრირებულად ვთქვათ, ცენტრალური ზღვარის თეორემა გვეუბნება, რომ შემთხვევითი შერჩევით თუ ავიღებთ ადამიანებს, შერჩევაში მოხვდება სულელიც და ჭკვიანიც, ბოროტიც და კეთილიც, განათლებულიც და გაუნათლებელიც, მდიდარიც და ღარიბიც, ისეთიც და ასეთიც. ჩემი მოკლე ჭკუით, ერთობლიობაში ეს ორივე კაცობრიობის ერთ-ერთი ყველაზე თავბრუდამხვევი აღმოჩენაა. ამიტომ არის რომელიმე ერის დემონიზება სისულელე.

დასასრულ, კიდევ უნდა გავიმეორო, რომ მორალისტობა ძალიან არ მომწონს. თუ სწორად მახსოვს, დიკენსს ჰყავდა ერთი პერსონაჟი ქალი, რომელიც დადიოდა თავისი ეტლით და ხალხს ჭკუას არიგებდა რა გაეკეთებინა და როგორ მოქცეულიყო. ეს იყო ჩემთვის ერთ-ერთი ყველაზე საძულველი პერსონაჟი და ეს ქალი მახსენდება ხოლმე როცა ვმორალისტობ და საკუთარი თავი მძულს, მაგრამ მეორე მხრივ, ძალიან მიჭირს ქართველების ეროვნული ხასიათით განპირობებულ იმ უპასუხისმგებლობებთან შეგუება, რასაც ძალიან ხშირად ვაწყდები ხოლმე (არ ვამბობ, რომ ის ახალგაზრდებიც ესეთივე უპასუხისმგებლოები არიან. უბრალოდ, არ ვიცნობ და სანამ გავიცნობ, ვერ ვაიძულებ საკუთარ თავს ისე მოვიქცე თითქოს ვიცნობდეთ და ვიცოდე, რომ უპასუხისმგებლოები არ არიან. ამ სადღეგრძელოების მათთან ერთად სმა სწორედ საკუთარი თავის ესეთი იძულება იქნებოდა). იმედი მაქვს, ეს ახალგაზრდები არ შემიძულებენ. მიუხედავად ჩემი რწმენისა, რომ ადამიანები ძირითადად კარგები არიან, არც კარგ ადამიანად მიმაჩნია საკუთარი თავი, მაგრამ არც ისე ცუდი ადამიანი ვარ, როგორც მათ შეიძლება ეგონოთ.

ზემოთ შემთხვევით არ მიხსენებია, რომ განათლებულად არ მიმაჩნია თავი: დარწმუნებული ვარ, შეზღუდული მაქვს თვალსაწიერიც, განათლებაც, დაკვირვების უნარიც და ბოლობოლო ადამიანი ვარ, რაც ძალიან ართულებს ამოცანას იყო ობიექტური. შესაბამისად, ვერ მექნება პრეტენზია, რომ სუფთა და კრიალა სარკე ვარ, სადაც ჩვენი სინამდვილე კარგად დაგანახეთ. ასეთი სარკე  რომ ვყოფილიყავი, ვფიქრობ, უფრო სრულად დაგანახებდით ჩვენს სინამდვილეს (და ვინც გაბრაზდით, კიდევ უფრო გაბრაზდებოდით), მაგრამ მგონია, რომ ერთ მონჯღრეულ სარკედ მაინც გამოვდგები, სადაც, იმედია ჩვენი სინამდვილის რაღაც ანარეკლს მაინც მოჰკარით თვალი.