თევზჭერა და აკვაკულტურა საქართველოში (სექტორის კვლევა)
შესავალი
აღნიშნული დოკუმენტი მომზადდა კვლევითი ჟურნალისტიკისა და ეკონომიკური ანალიზის ცენტრის მიერ, ევროკავშირის და ლიეტუვას საგარეო საქმეთა სამინისტროს მხარდაჭერით. დოკუმენტი მიმოიხილავს თევზის წარმოებასთან დაკავშირებულ ძირითად სტატისტიკურ მაჩვენებლებს, სექტორის პრობლემატიკას, არსებული პრობლემების გამომწვევ მიზეზებს და მწარმოებლების წინაშე არსებული გამოწვევების გადასაჭრელად შემუშავებულ რეკომენდაციებს. დოკუმენტში წარმოდგენილი ინფორმაცია ეყრდნობა სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ მოწოდებულ ინფორმაციას, დარგში არსებული მცირე და მსხვილი მეურნეობების წარმომადგენლებთან ჩატარებულ ინტერვიუებს და უკვე არსებულ კვლევებსა და ანგარიშებს.
ძირითადი სტატისტიკური მაჩვენებლების მიმოხილვა
სტატისტიკური ინფორმაცია აკვაკულტურის შესახებ საკმაოდ მწირია და მხოლოდ 2017 და 2018 წლებისთვის არის ხელმისაწვდომი. ეს რა თქმა უნდა არ იძლევა სექტორის დინამიკაზე დაკვირვების საშუალებას, თუმცა მაინც გვიქმნის ზოგად წარმოდგენას ადგილობრივი წარმოების მასშტაბების შესახებ. 2018 წლის მონაცემებით ქვეყანაში წარმოებული თევზის რაოდენობამ 2.4 მლნ. ტონა შეადგინა, რაც წინა წლის მაჩვენებელს 17%-ით აღემატება. წარმოების უდიდეს ნაწილს ადგილი ჰქონდა კახეთსა და შიდა ქართლის რეგიონებში. ჯამურად, წარმოებული თევზის 58% სწორედ ამ რეგიონებზე მოდის. ეს ძირითადად განპირობებული ამ რეგიონების სიახლოვით თბილისთან, რომელიც ქვეყანაში მთავარ სარეალიზაციო ბაზარს წარმოადგენს.
წყალსატევებში არსებულ თევზებს შორის ყველაზე გავრცელებული სახეობაა ცისარტყელა კალმახი, რომელიც ორაგულისებრთა ოჯახს მიეკუთვნება. თევზის ამ სახეობას მთლიან წარმოებაში 61% უკავია. ცისარტყელა კალმახის ჯამური წარმოების 44%-ს შიდა ქართლზე მოდის. საქართველოში წარმოებული თევზის სხვადასხვა სახეობების დივერსიფიკაციის დაბალ მაჩვენებელს და ცისარტყელა კალმახის დომინირების მაღალ მაჩვენებელს რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებს. პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს ის, რომ კალმახი ცივი წყლის თევზია, მთის მდინარეების სიმრავლე კი ხელსაყრელ გარემოს ქმნის ამ სახეობის საწარმოებლად. აქედან გამომდინარე, ფერმერებისათვის უფრო მარტივია ბუნებრივ პირობებთან ადაპტირება, ვიდრე თევზისთვის ხელსაყრელი გარემოს შექმნა. გარდა ამისა, ბაზარზე საკმაოდ მაღალია მოთხოვნა ცისარტყელა კალმახზე. ამაზე ერთის მხრივ მეტყველებს ის, რომ მწარმოებლებს თევზის რეალიზაციის პრობლემა ნაკლებად ექმნებათ, მეორეს მხრივ კი ის, რომ იმპორტირებულ თევზში საკმაოდ მაღალია ცისარტყელა კალმახის წილი. მნიშვნელოვანი ფაქტორია ასევე ისიც, რომ კალმახის გამრავლება სხვა სახეობის თევზებთან შედარებით უფრო მარტივია.
ცისარტყელა კალმახის შემდეგ საქართველოში ყველაზე გავრცელებული თევზია კობრი. აკვაკულტურის მთლიან წარმოებაში კობრს დაახლოებით 18% უკავია. ამ სახეობის თევზი ყველაზე ხშირად კახეთში არსებულ წყალსატევებში გვხვდება.
წყარო: სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
ფერმერულ მეურნეობებში წარმოებული თევზისგან განსხვავებით, შავ ზღვის ადგილობრივ სანაპიროზე დაჭერილი თევზის (ქაფშიას) რაოდენობა განისაზღვრება წინასწარ დაწესებული კვოტებით. ეს კვოტები ყოველწლიურად მერყეობს 60-დან 90 ათას ტონამდე და დგინდება სახელმწიფოს მიერ, სამეცნიერო-კვლევითი თევზჭერის საფუძველზე.
წარმოებასთან ერთად, მნიშვნელოვანი შევაფასოთ თევზზე არსებული მოთხოვნაც. თევზის მოხმარება საქართველოში საკმაოდ დაბალია. გაერთიანებული ერების სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის (FAO) 2017 წლის მონაცემების მიხედვით, თევზის საშუალო მოხმარება საქართველოში ერთ სულ მოსახლეზე წელიწადში დაახლოებით 7.83 კგ-ს შეადგენს. მსოფლიოში საშუალო მაჩვენებელი გაცილებით მაღალია და 20.5 კგ-ს უტოლდება, ევროპაში - 21.3 კგ-ს, აზიურ ქვეყნებში კი აღემატება 30-40 კგ-ს. მაგალითისათვის ჩინეთში, რომელიც თევზისა და აკვაკულტურის პირველი მწარმოებელია მსოფლიოში (მსოფლიო ბანკი მონაცემების მიხედვით 2019 წლისთვის წარმოებამ დაახლოებით 69 მლნ. ტონა შეადგინა, რაც მსოფლიოში ჯამური წარმოების დაახლოებით 62%-ს უდრის) - თევზის მოხმარება ერთ სულ მოსახლეზე დაახლოებით 42 კგ-ს შეადგენს. საქართველოში თევზის მოხმარების დაბალი მაჩვენებელი ერთის მხრივ შეიძლება იმით აიხსნას, რომ ქვეყანაში თევზის მოხმარების კულტურა არის დაბალი, მეორეს მხრივ კი ქვეყანაში არსებული სოციალურ-რეკონომიკური მდგომარეობით. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ტურისტული ნაკადების ზრდასთან ერთად იზრდება მოთხოვნა თევზზე.
ადგილობრივი მოხმარების უდიდეს ნაწილის დაკმაყოფილება იმპორტირებული თევზით ხდება. სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემების მიხედვით ადგილობრივი წარმოება მთლიანი მოხმარების მხოლოდ 10-15%-ის დაკმაყოფილებას ახერხებს. 2014-2020 წლებში საქართველოში ჯამურად 113 ათასი ტონა თევზის იმპორტი განხორციელდა. მათ შორის 90% მოდის გაყინულ თევზზე, ხოლო დანარჩენი 10% ცოცხალ თევზზე, ახალ ან გაციებულ თევზსა და თევზის ფილესა და თევზის სხვა ხორცზე. აღნიშნული პერიოდის განმავლობაში, ცოცხალი თევზის იმპორტის 58% განხორციელდა სომხეთიდან, 27% თურქეთიდან, ხოლო დანარჩენი 15% მსოფლიოს 16 სხვადასხვა ქვეყნიდან. გაყინული თევზის შემთხვევაში იმპორტიორი ქვეყნები უფრო დივერსიფიცირებულია, იმპორტირებული თევზის რაოდენობით კი ლიდერობენ ნორვეგია და ისლანდია 18-18%-ით, ესპანეთი 16%-ით, ხოლო დარჩენილი 48%-ის იმპორტი განხორციელდა მსოფლიოს 51 სხვადასხვა ქვეყნიდან. ახალი ან გაციებული თევზის იმპორტი ძირითადად 2 ქვეყნიდან ხორციელდება. ეს არის ნორვეგია და თურქეთი. აღნიშნულ პერიოდში იმპორტის 51% განხორციელდა ნორვეგიიდან, ხოლო 43% - თურქეთიდან. ამ ქვეყნებიდან ახალი ან გაციებული თევზის იმპორტი რეგულარულად ხდება, დანარჩენი 6%-ის იმპორტი სხვადასხვა ქვეყნებიდან კი არათანმიმდევრულია და ხშირ შემთხვევაში ერთჯერადი ხასიათისაა. აღსანიშნავია, რომ თურქეთიდან იმპორტირებულ ახალ ან გაციებულ თევზს აქვს ზრდადი დინამიკა, მაშინ როცა ნორვეგიიდან იმპორტირებული ახალი ან გაციებული თევზი ყოველწლიურად იკლებს. ეს შესაძლოა აიხსნას იმით, რომ ნორვეგიიდან შემოსული თევზის საშუალო ღირებულება ბევრად აღემატება თურქეთიდან შემოტანილი თევზის ღირებულებას. პირველ შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი 2019 წლისთვის საშუალოდ 10 აშშ დოლარს უტოლდება, ხოლო მეორე შემთხვევაში - 4 აშშ დოლარს.
იმპორტი თვეების მიხედვით მეტ-ნაკლებად ერთგვაროვანია, შედარებით ზაფხული პერიოდში იკლებს, რაც შეიძლება იმით აიხსნა, რომ ამ დროს ადგილობრივად წარმოებული თევზის მიწოდება იზრდება. 
წყარო: სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
იმპორტთან შედარებით უმნიშვნელოა ექსპორტის მაჩვენებელი. 2014-2020 წლებში საქართველოდან განხორციელდა 37 ათასი ტონა თევზის ექსპორტი. ყველაზე დიდი რაოდენობით თურქეთის მიმართულებით. ამ პერიოდის განმავლობაში ექსპორტირებული თევზის 80% წარმოადგენს ახალ, ან გაცივებულ თევზს. ექსპორტის მაჩვენებელი საკმაოდ არასტაბილურია წლების მიხედვით. აღსანიშნავია, რომ ცოცხალი ან გაცივებული თევზის ექსპორტის მაღალი მაჩვენებელი განპირობებულია არა ფერმერულ მეურნეობებში წარმოებული თევზის, არამედ შავ ზღვაში დაჭერილი ქაფშიასა და სხვა სახეობების ექსპორტით.
აკვაკულტურის სექტორი ძირითადად წარმოდგენილია შინამეურნეობებითა და წვრილი მეწარმეებით, რომელთა წლიური წარმადობა არ აღემატება 8-10 ტონას. ამ მასშტაბის წარმოება ძირითადად სეზონურ ხასიათს ატარებს და ორიენტირებულია გაზაფხული-ზაფხულის პერიოდზე, როდესაც ქვეყანაში ტურისტული ნაკადები იზრდება. შინამეურნეობების შესახებ ოფიციალური სტატისტიკა არ არსებობს, თუმცა ხელმისაწვდომია ინფორმაცია ოფიციალურად რეგისტრირებული ინდივიდუალური მეწარმეების და იურიდიული პირების შესახებ.
სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის ბიზნეს რეგისტრის მიხედვით მცირდება იმ რეგისტრირებული ეკონომიკური სუბიექტების რაოდენობა, რომელთა ეკონომიკურ საქმიანობას მტკნარი წყლის აკვაკულტურა წარმოადგენს. 2019 წლის მარტის თვის მონაცემებით, აქტიური ეკონომიკური სუბიექტების რაოდენობა შეადგენს 60-ს, მაშინ როცა 2014 წლისთვის ეს მაჩვენებელი 71 იყო. აღსანიშნავია, რომ ახალდაბადებულ საწარმოთა გადარჩენის მაჩვენებელი თევზჭერისა და აკვაკულტურის მიმართულებით ძალიან დაბალია. 2014 წელს რეგისტრირებული ეკონომიკური სუბიექტებიდან, საქმიანობის დაწყებიდან 4 წლის შემდეგ მხოლოდ 16.7%-მა განაგრძო ეკონომიკური საქმიანობა, რაც იმას ნიშნავს, რომ 2014 წელს დარეგისტრირებული ყოველი 6 საწარმოდან, მხოლოდ ერთმა მოახერხა საქმიანობის შენარჩუნება.
წყარო: სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის ბიზნეს რეგისტრი, 2019
ამავე პერიოდისთვის, საზღვაო თევზჭერის მიმართულებით რეგისტრირებულია 70 სუბიექტი, რომელთაგანაც მხოლოდ 25 არის ეკონომიკური აქტიური. ამ 25 აქტიურ ეკონომიკურ სუბიექტიებს შორისაა 5 ლიცენზინტი, რომლებსაც შავ ზღვაში ქაფშიას დაჭერის უფლება აქვთ.
დარგში არსებული გამოწვევები
აკვაკულტურა
მსოფლიოში არსებული ტრენდები გვიჩვენებს, რომ ზღვასა და მდინარეებში დაჭერილი თევზის წილი თევზის მთლიან წარმოებაში მცირდება, ხოლო ტბორებსა და აუზებში გაშენებული თევზის წილი იზრდება. აკვაკულტურა სულ უფრო და უფრო მყარად იკიდებს ფეხს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში და საქართველოშიც ხშირად საუბრობენ მისი განვითარების მაღალ პოტენციალზე. საქართველო წყლის რესურსით მდიდარი ქვეყანაა, რაც ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორია ამ დარგის განსავითარებლად, არსებული რესურსების ოპტიმალური ათვისებით კი შესაძლებელი იქნება თევზის ფერმერული მეურნეობის მასშტაბების გაზრდა.
საქართველოს დარგობრივი და რეგიონული განვითარების კომპანიის მიერ 2018 წელს ჩატარებული კვლევის (თევზის ინდუსტრიის განვითარების პერსპექტივები საქართველოში) მიხედვით, მტკნარი წლის აკვაკულტურის წარმოების პოტენციური სიმძლავრე წარმოადგენს 5.4 ათას ტონას წელიწადში, სატბორე მეურნეობებში წარმოებული თევზის - 47 ათას ტონას, ხელოვნურ წყალსატევებში წარმოებული თევზის - 8.9 ათას ტონას, ხოლო ტბებში წარმოებული თევზის - 9.9 ათას ტონას. 2017-2018 წლებში დაფიქსირებული წარმოების მასშტაბები გვიჩვენებს, რომ ქვეყანაში არსებული პოტენციალის მხოლოდ 6%-ის ათვისება ხდება. საქართველოში თევზის მოხმარების საშუალო მაჩვენებელი წელიწადში დაახლოებით 20 ათასი ტონიდან 30 ათას ტონამდე მერყეობს, რაც იმას ნიშნავს, რომ დამატებითი ფერმერული მეურნეობების განვითარების და არსებული სიმძლავრეების სრულად ათვისების შემთხვევაში, საქართველოში წარმოებული თევზით შესაძლებელი იქნება ადგილობრივი მოთხოვნის სრულად დაკმაყოფილება და ასევე სხვა ბაზრების ათვისებაც.
ბუნებრივი რესურსების სახით არსებული ხელშემწყობი გარემოებების მიუხედავად, მწარმოებლები დგანან ძალიან ბევრი დაბრკოლების წინაშე, რის გამოც დარგი ძალიან ნელი ტემპით ვითარდება. კერძო სექტორის წარმომადგენლები საკუთარი ძალებით ცდილობენ უპასუხონ არსებულ გამოწვევებს და ხელი შეუწყონ დარგის განვითარებას. 2015 წელს შეიქმნა ორგანული აკვაკულტურის განვითარების ასოციაცია „ფორეჯი“, რომელიც დღეის მდგომარეობით 65 მწარმოებელს აერთიანებს მთელი ქვეყნის მასშტაბით. ასოციაციის არსებობა ფერმერებს/მეწარმეებს უმარტივებს წვდომას საჭირო ინფორმაციასთან და რესურსებთან, თუმცა არის პრობლემები, რომელთა გადაჭრაც სცდება კერძო სექტორის ძალისხმევას და საჭიროებს საჯარო სტრუქტურების აქტიურ ჩართულობას.
ცოდნის დეფიციტი
მთავარი პრობლემა, რაც დღემდე აქტუალურია არა მხოლოდ აკვაკულტურისთვის, არამედ ეკონომიკის თითქმის ყველა დარგებისთვის, არის სათანადო ცოდნის დეფიციტი. ფერმერების/მეწარმეების უმეტესობა მეურნეობებს ჯერ კიდევ ტრადიციული მეთოდებით მართავს და აქვთ შეზღუდული წვდომა (ან საერთოდ არ აქვს წვდომა) თანამედროვე ტექნოლოგიებთან. ფერმერების დაბალი ცნობიერების შედეგია ის, რომ ბევრი მათგანი ჯერ კიდევ არასწორ მეთოდებს იყენებს თევზის წარმოების პროცესში, არ აქვთ გრძელვადიანი ხედვა და მოკლევადიან შედეგებზე არიან ორიენტირებულები. მათი საქმიანობა ხშირ შემთხვევაში ექსპერიმენტის სახეს ატარებს და შედეგები გამართლებაზეა დამოკიდებული. სწორედ ეს არის იმის მიზეზი, რომ ძალიან ბევრი ფერმერული მეურნეობა საქმიანობის დაწყებიდან მოკლე პერიოდში წყვეტს ეკონომიკურ აქტივობას. მაგალითისათვის აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში წლების წინ 100-ზე მეტი საკალმახე მეურნეობა ფიქსირდებოდა, დღეს კი ასოციაცია „ფორეჯის“ მიერ მოწოდებული ინფორმაციის მიხედვით მხოლოდ 8 მათგანი არის აქტიური.
სპეციალისტების არ არსებობა არის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემა, რომლის წინაშეც ეს დარგი დგას. დღეს საქართველოში არ არსებობენ იხტიოპათოლოგები, ვისგანაც მწარმოებლები შეძლებენ კვალიფიციური კონსულტაციის მიღებას იმ დაავადებებთან დაკავშირებით, რაც შესაძლოა იყოს გავრცელებული მათ მეურნეობაში. თევზის დაავადებები არის გარდაუვალი მოვლენა, რომლის პრევენციაც ძალიან რთულია. გამდინარე წყალშიც კი შესაძლებელია, რომ თევზს გაუჩნდეს ესა თუ ის ბაქტერია თუ ვირუსი, ამიტომ შესაბამისი პროფესიონალების არსებობა კრიტიკულად მნიშვნელოვანია წარმოების ეფექტურად სამართავად. მსხვილ მწარმოებლებს აქვთ იმის შესაძლებლობა, რომ კონსულტაციები მიიღონ უცხოელი ექსპერტებისგან, თუმცა ეს იმდენად დიდ ხარჯებთან არის დაკავშირებული, რომ მცირე მწარმოებლებისთვის ეს ყოველივე მიუწვდომელია.
როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოში არსებულ წყალსატევებში ყველაზე მეტად გავრცელებული თევზი ცისარტყელა კალმახია. ეს სახეობა ერთ-ერთი ყველაზე მოწყვლადი თევზია სხვადასხვა დაავადებებისადმი, რის გამოც მათი სიკვდილიანობის მაჩვენებელი ძალიან მაღალია. როდესაც თევზს უჩნდება ესა თუ ის დაავადება, მოსალოდნელი ფინანსური ზარალის შიშით, ფერმერი ცდილობს, რომ როგორმე გადაარჩინოს მეურნეობაში არსებული თევზი. ქვეყანაში იხტიოპათოლოგების არ არსებობა შეუძლებელს ხდის იმას, ხომ კონკრეტულ დაავადებაზე მოხდეს ეჭვის მიტანა და თევზს დაენიშნოს შესაბამისი მკურნალობა, ამიტომ ფერმერები ძალიან დიდი რაოდენობით იყენებენ ანტიბიოტიკებს, რამაც შესაძლოა დროებით უზრუნველყოს თევზის გადარჩენა, თუმცა ეს ქიმიკატები რჩება თევზის ხორცში, რომელსაც უკვე შემდგომ მომხმარებელი იღებს. სასურსათო უსაფრთხოების თვალსაზრისით ეს საკმაოდ კრიტიკული საკითხია.
ლაბორატორიული კვლევები
იმისათვის, რომ ფერმერულ მეურნეობებში მოხდეს თევზებს შორის გავრცელებული დაავადებების ეფექტური მართვა, საჭიროა არა მხოლოდ იხტიოპათოლოგები, არამედ სრული სპექტრის ლაბორატორიები, სადაც ფერმერს/მეწარმეს შეეძლება თევზის კონკრეტულ ვირუსსა თუ ბაქტერიაზე შემოწმება. მიუხედავად იმისა, რომ დღეს საქართველოში ფუნქციონირებს არაერთი კერძო თუ სახელმწიფო ლაბორატორია, მათ არ აქვთ იმის რესურსი, რომ გააკეთონ ანალიზები ყველა ტიპის ვირუსსა და ბაქტერიაზე, რაც შეიძლება თევზს ჰქონდეს. ეს ფერმერს/მეწარმეს უბიძგებს იმისკენ, რომ თავად მიიღოს კონკრეტული ზომები დაავადებების წინააღმდეგ საბრძოლველად. ეს ყველაფერი ექსპერიმენტულ ხასიათს ატარებს, რაც ერთის მხრივ დიდ ხარჯებთან არის დაკავშირებული, მეორეს მხრივ კი შესაძლოა სრულიად არაეფექტური იყოს.
დღეისათვის ფერმერულ მეურნეობებში წარმოებული თევზი არ არის დაშვებული ევროპის ბაზარზე. ამისათვის საჭიროა დამატებითი ლაბორატორიული კვლევების ჩატარება, რაც დაადასტურებს პროდუქტის უვნებლობას და უპასუხებს დირექტივებით გაწერილ მკაცრ მოთხოვნებს. სურსათის ეროვნული სააგენტოს მიერ მოწოდებული ინფორმაციის მიხედვით, 2018 წლიდან, სახელმწიფო მონიტორინგის ფარგლებში საქართველოში არსებული სათევზე მეურნეობებიდან მათ მიერ ხდება ორაგულისებრთა ჯგუფის თევზის (ცისარტყელა კალმახის) ნიმუშების აღება და ლაბორატორიული კვლევის განხორციელება იმ მაჩვენებლებზე, რომლებიც მოცემულია ევროკავშირის მიერ მე-3 ქვეყნებისათვის გაწერილ გაიდლაიში. ამ გაიდლაინში ზუსტად არის მითითებული, რომელი ჯგუფის რა ვეტერინარული პრეპარატისა თუ ქიმიური დამაბინძურებლის განსაზღვრა უნდა მოხდეს სურსათში. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ლაბორატორიული კვლევის დაკვეთა ხდება სხვადასხვა ჯგუფის 38 მაჩვენებელზე, ესენია: სტილბენები, სტეროიდები, ანტიმიკრობული საშუალებები, ნიტროფურანები, ნიტროიმიდაზოლები, ანტიჰელმინთები, ქლორორგანული ნაერთები, მძიმე მეტალები და საღებავები. ლაბორატორიული კვლევა ხორციელდება ლატვიაში, ქალაქ რიგაში, სურსათის უვნებლობის, ცხოველთა ჯანმრთელობისა და გარემოს ინსტიტუტის "BIOR"-ის ლაბორატორიაში, ვინაიდან საქართველოში არსებული ლაბორატორიები ზოგ შემთხვევაში ვერ იკვლევენ ყველა მოთხოვნილ მაჩვენებელს (მაგალითად საღებავებს) ან/და არ აქვთ აკრედიტებული კვლევის დამადასტურებელი მეთოდი, რაც სავალდებულოა.
თევზის საკვები
თევზისთვის საჭირო საკვების სიძვირე ყველა ფერმერისთვის/მეწარმისთვის მუდმივად ექცევა არსებული პრობლემების სიის სათავეში. ფერმერულ მეურნეობებში თევზის გასაზრდელად იყენებენ როგორც ბუნებრივ საკვებს ისე კომბინირებულ საკვებს, რომლის მთავარი შემადგენელი კომპონენტი არის ქაფშია. კომბინირებული საკვების წარმოება ადგილობრივ ბაზარზე არ ხდება და იმპორტის სახით შემოდის სხვა ქვეყნებიდან. თევზის ნორმალური ზრდისთვის საჭიროა ყველა იმ ნივთიერებათა ნაკრების მიღება, რასაც ბუნებრივი და კომბინირებული საკვები შეიცავს, თუმცა ხშირ შემთხვევაში ფერმერებს კომბინირებულ საკვებზე უარის თქმა უწევთ მისი სიძვირიდან გამომდინარე. მხოლოდ ბუნებრივ კვებაზე მყოფი თევზის ზრდის ტემპი მნიშვნელოვნად ქვეითდება და მწარმოებლები ვერ ახდენენ მეურნეობაში არსებული წარმადობის ბოლომდე ათვისებას. საბოლოო ჯამში, საკვებზე გაწეული ხარჯების მინიმიზაციის მიუხედავად, არასრულფასოვანი წარმოების პირობებში, მაინც ვერ ახერხებენ ეკონომიკური სარგებლის მიღებას. საბოლოო ჯამში, მოკლევადიან პერიოდში მიღებული გადაწყვეტილებები და დაზოგილი თანხები ზღუდავს ბიზნესის განვითარების შესაძლებლობებს.
ბოლო თვეების განმავლობაში ლარის კურსის გაუფასურებამ საკვების ღირებულება კიდევ უფრო გაზარდა. თევზის თვითღირებულების გაზრდის გამო მწარმოებლებს უმცირდებათ მარჟა, სარეალიზაციო ფასის გაზრდისგან კი თავს იკავებენ, რათა არ დაკარგონ მომხმარებელი. ეს ყველაფერი თავისთავად უარყოფითად აისახება მათ ფინანსურ მაჩვენებლებზე. იმპორტირებული თევზის სახით ადგილობრივი წარმოების თევზს ჰყავს ძალიან ძლიერი კონკურენტი. ერთი კილოგრამი იმპორტირებული გაყინული თევზის საშუალო ფასი 2019-2020 წლებისთვის დაახლოებით 2.6 აშშ დოლარია, მაშინ როცა 1 კგ ადგილობრივი წარმოების კალმახი საცალო ბაზარზე დაახლოებით 12 ლარად, კობრი და მური 6 ლარად, ორაგული -14 ლარად, ხოლო ზუთხი 25 ლარად იყიდება. ადგილობრივი წარმოების თევზი მწარმოებლების განცხადებით მაინც მოთხოვნადი პროდუქტია, რასაც მისი გემოვნური მახასიათებლები განაპირობებს. ამ უპირატესობის მიუხედავად, ქვეყანაში არსებული სოციალურ-ეკონომიკური ფონის გათვალისწინებით ფასების გაზრდა მწარმოებლებისთვის მაინც სარისკოა, ამიტომ იძულებული არიან დაბალ მარჟაზე იმუშაონ.
გამრავლების პრობლემები
დარგში არსებულ კიდევ ერთ მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს ჯანსაღი გენეტიკის ლიფსიტა. საქართველოში ამ დროისთვის ფუნქციონირებს რამდენიმე მსხვილი მეურნეობა, რომელსაც თავად გამოჰყავს ქვირითი (მეტწილად საუბარია საკალმახე მეურნეობებზე) საკუთარი მოხმარებისთვის და ასევე აწვდის ბაზრის სხვა მოთამაშეებსაც. იმის გათვალისწინებით, რომ წყალსატევებში გავრცელებული დაავადებების პრევენციისა და მკურნალობისთვის არ არსებობს სათანადო პირობები, ამ ქვირითისგან გამოზრდილ ლიფსიტას და შემდეგ უკვე თევზს აქვს დაბალი რეზისტენტულობა სხვადასხვა ვირუსებისა და ბაქტერიებისადმი, შესაბამისად, თევზის სიკვდილიანობის მაჩვენებელი ძალიან მაღალია. ამ ყველაფერს ემატება ისიც, რომ თევზი წელიწადში ერთხელ ქვირითობს, რის გამოც მეურნეობების უმეტესობაში საწარმოო ციკლი არის ერაერთგვაროვანი, თევზის მიწოდებას კი - სეზონური. არასტაბილური მიწოდების გამო საკვები ობიექტები თუ სავაჭრო დაწესებულებები ხშირ შემთხვევაში უარს ამბობენ ადგილობრივ მწარმოებლებთან თანამშრომლობაზე და უპირატესობას ანიჭებენ იმპორტირებულ თევზს, რომელიც მთელი წლის განმავლობაში სტაბილურად მიეწოდება ბაზარს.
იმ მსხვილ მეურნეობებთან ერთად, რომლებსაც თავად გამოჰყავთ ქვირითი არსებობენ ასევე დიდი მეურნეობები, რომლებიც უპირატესობას ანიჭებენ იმპორტირებულ ქვირითს და შემდეგ სწორედ ამ იმპორტირებული ქვირითისგან გამოჰყავთ ლიფსიტები. რა თქმა უნდა ეს უფრო დიდ ხარჯებთან არის დაკავშირებული, თუმცა ქვირითის იმპორტი მათ საშუალებას აძლევს წყალსატევებში მუდმივად ჰყავდეთ თევზი და უზრუნველყონ სტაბილური მიწოდება. სამწუხაროდ მცირე მასშტაბის ფერმერულ მეურნეობებს არ აქვთ იმის ფუფუნება, რომ იყიდონ ქვირითი საზღვარგარეთ, შესაბამისად დამოკიდებულები არიან ადგილობრივ ბაზარზე გამოყვანილ ქვირითსა და ლიფსიტებზე.
კერძო სექტორი თავისი ძალისხმევით ცდილობს მოაგვაროს ჯანსაღ გენეტიკასთან დაკავშირებული პრობლემა. გასული წლის შემოდგომაზე დონორი ორგანიზაციების მხარდაჭერით ასოციაცია „ფორეჯმა“ გააკეთა საწარმო, რომელიც უზრუნველყოფს ევროპის სხვადასხვა ქვეყნებიდან ქვირითის იმპორტის და ამ ქვირითიდან ლიფსიტების გამოზრდას. შემდეგ უკვე ეს ლიფსიტები ხელმისაწვდომია ყველა დაინტერესებული ფერმერისთვის/მწარმოებლისთვის. ქვირითის იმპორტი და ლიფსიტების გამოყვანა უწყვეტად მიმდინარეობს მთელი წლის განმავლობაში, რაც ფერმერებს/მწარმოებლებს აძლევს იმის საშუალებას, რომ უწყვეტად აწარმოონ თევზი თავიან ფერმერულ მეურნეობებში და სტაბილურად მიაწოდონ ბაზარს. ამ ეტაპზე საწარმოს აქვს 40 ტონა თევზის მარაგი, თუმცა შემდგომ პერიოდებში მოსალოდნელია საწარმოო სიმძლავრეების გაზრდა. წარმოების მასშტაბების გაზრდისა და დარგის განვითარებისთვის მნიშვნელოვანია, რომ მოხდეს ჯანსაღი გენეტიკის ქვირითის ადგილზე გამოყვანა, თუმცა ამისათვის პირველ რიგში უნდა გაიზარდოს ფერმერების ცნობიერება, უნდა გაჩნდნენ პროფესიონალი იხტიოლოგები და იხტიოპათოლოგები და ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ლაბორატორიული რესურსები.
აღსანიშნავია, რომ ქვირითი საქართველოში შემოდის საჰაერო გზით, საჰაერო მიმოსვლის აკრძალვამ კი დროებით შეაფერხა იმ მეურნეობების საქმიანობა, რომლებიც იმპორტირებულ ქვირითზე არიან დამოკიდებულები.
გამოზრდილ ლიფსიტას და შემდეგ უკვე თევზს აქვს დაბალი რეზისტენტულობა სხვადასხვა ვირუსებისა და ბაქტერიებისადმი, შესაბამისად, თევზის სიკვდილიანობის მაჩვენებელი ძალიან მაღალია. ამ ყველაფერს ემატება ისიც, რომ თევზი წელიწადში ერთხელ ქვირითობს, რის გამოც მეურნეობების უმეტესობაში საწარმოო ციკლი არის ერაერთგვაროვანი, თევზის მიწოდებას კი - სეზონური. არასტაბილური მიწოდების გამო საკვები ობიექტები თუ სავაჭრო დაწესებულებები ხშირ შემთხვევაში უარს ამბობენ ადგილობრივ მწარმოებლებთან თანამშრომლობაზე და უპირატესობას ანიჭებენ იმპორტირებულ თევზს, რომელიც მთელი წლის განმავლობაში სტაბილურად მიეწოდება ბაზარს.
საზღვაო თევზჭერა
დღეის მდგომარეობით, შავი ზღვის ქართულ სანაპიროზე დაჭერილი თევზი აღიარებულია ევროკავშირის ბაზარზე, რაც ადგილობრივ მეწარმეებს აძლევს იმის შესაძლებლობას, რომ ნედლი პროდუქტის და მისი გადამუშავების გზით მიღებული საკვები პროდუქტების (თევზის ფქვილი და თევზის ზეთი) ექსპორტი განახორციელონ ევროპის სხვადასხვა ქვეყანაში. ამის მიუხედავად, ნედლი და გადამუშავებული ქაფშიას მხოლოდ მცირე ნაწილი გადის ევროპის ბაზრებზე და მწარმოებლები ძირითადად ორიენტირებულები არიან თურქეთის ბაზარზე.
ლიცენზიანტები, რომლებიც შავი ზღვის ქართულ სანაპიროზე ქაფშიას მოპოვებით არიან დაკავებულები, დაჭერილი თევზის მცირე ნაწილს ყიდიან ცოცხლად, ხოლო უდიდესი ნაწილის გადამუშავებას თავადვე ახდენენ თევზის ფქვილისა და ზეთის სახით. როგორც ცოცხალი, ისე გადამუშავებული თევზის მთავარ სარეალიზაციო ბაზარს წარმოადგენს თურქეთი. ცოცხალი თევზის შემთხვევაში ეს გეოგრაფიული ადგილმდებარეობით არის განპირობებული. ვინაიდან თურქეთი საქართველოსთან ტერიტორიულად ყველაზე ახლოსაა, ცოცხალი თევზის ექსპორტი ამ ქვეყანაში ყველაზე უსაფრთხოა, ვინაიდან გზაში თევზის გაფუჭების ალბათობა მცირეა, ხოლო სატრანსპორტო მარშრუტის ხანგრძლივობის ზრდასთან ერთად, თევზის გაფუჭების ალბათობაც იზრდება. მართალია თევზის გაყინვა და შემდგომ მისი გაყინულ მდგომარეობაში ტრანსპორტირება ამ პრობლემას მოაგვარებდა, თუმცა ეს ელტერნატივა ადგილობრივი მეწარმეებისთვის მიმზიდველი სულაც არ არის. მათი განცხადებით, შავი ზღვის ქართულ სანაპიროზე დაჭერილი ქაფშია ზომით საკმაოდ პატარაა და ნაკლებად მიმზიდველი პოტენციური პარტნიორებისთვის ევროპაში. შესაბამისაც, იმის გათვალისწინებით, რომ ერთის მხრივ გაყინვა დამატებით ხარჯებთან არის დაკავშირებული, ხოლო მეორეს მხრივ, მოთხოვნა არის დაბალი, ლიცენზიანტებს არ უღირთ გაყინული თევზით ვაჭრობა. ამის სანაცვლოდ, ზღვაში მოპოვებული ბუნებრივი რესურსის უდიდეს ნაწილს თავადვე ამუშავებენ და შემდეგ გააქვთ ექსპორტზე, ძირითადად კვლავ თურქეთის ბაზარზე.
ლაბორატორიული კვლევები
თევზის ფქვილი და თევზის ზეთი არ განეკუთვნება მალფუჭებადი პროდუქტების კატეგორიას და თავისთავად შეიძლება მისი ტრანსპორტირება შორ დისტანციაზე, თუმცა ბაზრების დივერსიფიკაციის ხარისხი მაინც ძალიან დაბალია და არსებულ ლიცენზიანტებს შორის მხოლოდ ერთი სუბიექტია, რომელმაც შეძლო თავისი პროდუქტის ევროკავშირის, კონკრეტულად კი საბერძნეთის ბაზარზე შეტანა. არავისთვის უცხო არ არის ის, რომ ევროკავშირს საკმაოდ მკაცრი მოთხოვნები და რეგულაციები აქვს სურსათის უვნებლობასთან დაკავშირებით, სწორედ ამიტომ ევროპის ბაზარზე ქაფშიასგან მიღებული თევზის ფქვილის და ზეთის შეტანისას, ბიზნეს ოპერატორი უნდა ფლობდეს შესაბამის დოკუმენტაციებს, რაც დაადასტურებს პროდუქტის უვნებლობას და შესაბამისობაში იქნება ყველა იმ მოთხოვნასთან რასაც კონკრეტული ქვეყანა აწესებს.
დღეის მდგომარეობით, ადგილობრივ ბაზარზე მოქმედ არც ერთ ლაბორატორიას, მათ შორის არც სახელმწიფო ლაბორატორიას, არ აქვს იმის რესურსი, რომ თევზის ფქვილი და ზეთი შეამოწმონ ყველა იმ პარამეტრზე, რომელსაც ითხოვენ ევროპელი პარტნიორები. სოფლის მეურნეობის ლაბორატორიის წარმომადგენლის განცხადებით, ამ ეტაპზე თევზის ფქვილისა და ზეთის შემოწმება ვერ ხდება დიოქსინზე და ვერცხლისწყალზე, რადგან ეს საკმაოდ ძვირადღირებული პროცედურაა. გამომდინარე იქიდან, რომ ბაზარზე მცირეა იმ კომპანიების რაოდენობა, ვისაც ამ ანალიზების ჩატარება სჭირდება, მცირე მოთხოვნის პირობებში ლაბორატორია ვერასდროს შეძლებს შემოსავლების იმ ოდენობის გენერირებას, რომ დააბალა
