14 აპრილი ქართული ენის დღეა

სულ ვცდილობ, საკუთარი ტყავიდან გამოვძვრე და ქართულს გარედან შევხედო და მოვუსმინო. იმის უკეთ აღსაქმელად, რაც ძალიან გიყვარს, დისტანცირება, ჩემი აზრით, კარგი საშუალებაა. მოკლედ, ამ დისტანცირების მრავალი მცდელობის შემდეგაც ვფიქრობ, რომ ქართული სრულიად უნიკალური და ძლიერი ენაა (არ ვეთანხმები მათ, ვინც ფიქრობს, რომ ყველა ენა უნიკალურია).

1. ენობრივი უპასუხისმგებლობა და პურიტანები

ენობრივ ფაშისტებს და ე.წ. გრამატიკის ნაცებს (grammar nazis)სერიოზულად არ ვუყურებ, რადგან ენის დამახინჯება ხშირ შემთხვევაში ძალიან სადავო მოვლენაა და რაც ენის დამახინჯებად აღიქმება ხოლმე, შეიძლება სულაც არ იყოს დამახინჯება. შესაბამისად, ხშირად სასაცილოა დამახინჯებაზე ლაპარაკი და ადმინისტრირების ნებისმიერი მცდელობა (ენის პალატა და მისთ).

თუმცა ჩემთვის ნაცნობ ენებზე მოლაპარაკე ხალხების მეტყველებაზე (ქართველები, ამერიკელები, ბრიტანელები, რუსები) მრავალწლიანმა დაკვირვებამ დამანახა, რომ ენობრივი უპასუხისმგებლობა, რაზეც ეს პურიტანები ხშირად სასაცილოდ და ზოგჯერ გროტესკულად რეაგირებენ, შეიძლება მართლაც პრობლემა იყოს. როგორც ინგლისურად იტყოდნენ, ამ პურიტანებს შეიძლება ჰქონდეთ a point J.

1.1. ბარბარიზმები: „ბარბაროსული“ ენობრივი უპასუხისმგებლობა

დღეს ქართულმეტყველებაში, სამეცნიერო და ტექნიკური სიტყვათხმარების გარეშე, ალბათ, 7000 სიტყვაზე მეტი არ გამოიყენება (ქართული ენის ლექსიკური ფონდი, რა თქმა უნდა, გაცილებით დიდია), ბარბარიზმებმა კი, რასაც წლებია ვაგროვებ, 1600-ს გადააჭარბა. მაშასადამე, ქართული მეტყველების, დაახლოებით, მეოთხედს - ბარბარიზმები შეადგენს.

ბარბარიზმი არის საჭიროების გარეშე ნახმარი უცხო სიტყვა,  რასაც ქართულში სრულფასოვანი შესატყვისი აქვს (მაგ., „იმპლემენტაცია“, „დისკრეცია“, „სენსიტიური“, „დრაფტი“და ა.შ.).

ბარბარიზმები არ არის:

• უცხო სიტყვები (მაგ.,„დისტანცირება“, „სენტენცია“, „თერმოდინამიკა“ და ა.შ.);
• სლენგი (მაგ., „გაუტყდა“, „გაწეწა“ დაა.შ.)’
• ანგლიციზმები (მაგ., ჰეპი ენდი და ა.შ.), რომანიზმები (ა ლა კარტ) , რუსიციზმები (მაგ., „ზაუმური“, „პოგრომი“, „ჩუდაკი“და ა.შ.).
  

ქართულის, ან ნებისმიერი სხვა ენისთვის სრულიად მისაღებია ის სიტყვები, რომლებსაც ქართულში სინთეზური (ანუ, მოკლე და არააღწერითი) შესატყვისები არ აქვს, მაგ., ჩეკლისტი, კვანტიფიცირება და ა.შ. კვანტიფიცირების ქართული შესატყვისია „რაოდენობრივ გამოსახულებაში გამოხატვა“, მაგრამ ენა ეკონომიურობისკენ ისწრაფვის და ამხელა შესატყვისს, აშკარად, ვერ აიტანს.„კვანტიფიცირების“ შესატყვისად ზოგჯერ ვიყენებ ხოლმე

„გარიცხოვნებას“, მაგრამ ეს სიტყვა ჯერ კიდევ არ დამკვიდრებულა, ამიტომ მისი გამოყენებისას სულ მისი მნიშვნელობის ახსნა მიწევს.

ამდენად, ბარბარიზმი, უცხო სიტყვა და სლენგი - აბსოლუტურად განსხვავებული ცნებებია.უცხო სიტყვები და სლენგი ენას არაფერს უშავებს, ბარბარიზმები -- ახრჩობს.

ამ ქვეყანაში ადამიანების უმრავლესობას ვერ გაუგია, რომ უცხო სიტყვების ენაში შემოსვლას კი არ უნდა შეეწინააღმდეგონ, არამედ -- საჭიროების გარეშე შემოტანილი უცხო სიტყვების, ანუ, ბარბარიზმების შემოსვლას.  უცხო სიტყვების გამოყენება იქ, სადაც სრულფასოვანი ქართული შესატყვისი გვაქვს, განათლების დეფიციტზე მიუთითებს (აქ, რასაკვირველია, „შორსმხედი“ -  „ტელევიზორის“, ან „ყელფანდურა“ - „ვიოლინოს“ ნაცვლად არ იგულისხმება). არ მავიწყდება, როგორ მირჩია ერთმა პროფესორმა შთაბეჭდილების მოსახდენად ერთ-ერთ ჩემს ნაშრომში ქართული სამეცნიერო ტერმინების ნაცვლად უცხო ტერმინების გამოყენება.  

როცა ამრეზით და დაცინვით ვუყურებთ ჩვენი „საყვარელი“ ბარბარიზმების ქართულ შესატყვისებს, გაიხსენეთ ჩვენი გენიალური წინაპარი, ნიკო ნიკოლაძე, რომელსაც დასცინოდნენ, როცა ქართულში „შვებულება“ შემოიტანა „ოტპუსკის“ ნაცვლად და „ასანთი“ – „სპიჩკის“ ნაცვლად.

სხვათაშორის, სიტყვა “ბარბარიზმი”  “ბარბაროსიდან” მოდის, რაც, ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, ველურ ადამიანს, კულტურის მტერს, მოძალადეს ნიშნავს. ამ ლექსიკონის მიხედვით, ჩვენი უმეტესობა, ჩემი ჩათვლით, კულტურის მტერი და მოძალადეა (სამართლიანობა ითხოვს ითქვას, რომ ზოგიერთს გვაქვს მცდელობა არ ვიყოთ ბარბაროსები).თუ  (უკეთ) დავფიქრდებით ჩვენს ამ მოძალადეობაზე, იქნებ მოვახერხოთ, რომ აღარ ვიყოთ კულტურის მტრები.

დაკვირვებამ ისიც დამანახა, რომ ხალხები, ვისაც საკუთარი ეროვნული ვინაობის შენარჩუნება არა მხოლოდ სიტყვით, არამედ საქმითაც უნდა, საკუთარ ენას ბარბარიზმებისთვის არ იმეტებს. ასეთი ქვეყნებია, მაგალითად, საფრანგეთი, უნგრეთი, ესტონეთი (ესტონური და უნგრული ენები ძალიან ახლოსაა ერთმანეთთან). ესტონელები და უნგრელები ისეთ საერთაშორისო სიტყვებსაც კი უძებნიან შესატყვისებს, როგორიცაა, მაგალითად,ინტეგრაცია (ფრანგებზე აღარაფერს ვამბობ),რაც, ჩემი მოკლე ჭკუით, საკუთარი ენისა და ქვეყნის უნიკალურობის გაცნობიერებას, ამ უნიკალურობის შენარჩუნების სურვილს და შემდეგ ამ სურვილის განხორციელებას მოაქვს. სურვილის განხორციელებამდე სურვილი უნდა გაჩნდეს, ამ ქვეყანაში ეს სურვილიც არ ჩანს.

მაგალითად,

რატომ უნდა ვთქვათ დისკრეცია, როცა შეიძლება ვთქვათ მიხედულობა?
რატომ უნდა ვთქვათ სენსიტიური, როცა შეიძლება ვთქვათ მგრძნობიარე?
რატომ უნდა ვთქვათ აუთლაიერი, როცა შეიძლება ვთქვათ მეგანე?
რატომ უნდა ვთქვათ კონექშენი, როცა შეიძლება ვთქვათ კავშირი?
რატომ უნდა ვთქვათ ოვერტაიმი, როცა შეიძლება ვთქვათ ზეგანაკვეთური?
რატომ უნდა ვთქვათ ატაპლენიე, როცა შეიძლება ვთქვათ გათბობა?
რატომ უნდა ვთქვათ ვიკლუჩატელი, როცა შეიძლება ვთქვათ ამომრთველი?
რატომ უნდა ვთქვათ იმპლემენტაცია, როცა შეიძლება ვთქვათ განხორციელება?
რატომ უნდა ვთქვათ კაკ მინიმუმ, როცა შეიძლება ვთქვათ სულ მცირე?
რატომ უნდა ვთქვათ კალბასი, როცა შეიძლება ვთქვათ ძეხვი?
რატომ უნდა ვთქვათ კატლავანი, როცა შეიძლება ვთქვათ ქვაბული?
რატომ უნდა ვთქვათ კაროჩე, როცა შეიძლება ვთქვათ მოკლედ?
რატომ უნდა ვთქვათ კრანი, როცა შეიძლება ვთქვათ ონკანი?
რატომ უნდა ვთქვათ პადვალი, როცა შეიძლება ვთქვათ სარდაფი?
რატომ უნდა ვთქვათ პადნოჟკა, როცა შეიძლება ვთქვათ ფეხის/სარმის დადება?
რატომ უნდა ვთქვათ პადსებია, როცა შეიძლება ვთქვათ მოქესტვა?
რატომ უნდა ვთქვათ პირატული, როცა შეიძლება ვთქვათ მეკობრული?
რატომ უნდა ვთქვათ პლასკაგუბცი, როცა შეიძლება ვთქვათ  ბრტყელტუჩა?
რატომ უნდა ვთქვათ პლატოკი, როცა შეიძლება ვთქვათ ცხვირსახოცი?
რატომ უნდა ვთქვათ პლოსკი, როცა შეიძლება ვთქვათ ბრტყელი?
რატომ უნდა ვთქვათ პრუჟინა, როცა შეიძლება ვთქვათ ზამბარა?
რატომ უნდა ვთქვათ ჟოსტკი, როცა შეიძლება ვთქვათ ხისტი?
რატომ უნდა ვთქვათ რეშოტკა, როცა შეიძლება ვთქვათ გისოსები?
რატომ უნდა ვთქვათ დირკა, როცა შეიძლება ვთქვათ ნახვრეტი?
რატომ უნდა ვთქვათ დროჟი, როცა შეიძლება ვთქვათ საფუარი?
რატომ უნდა ვთქვათ ევალიუეიშენი, როცა შეიძლება ვთქვათ  შეფასება?
რატომ უნდა ვთქვათ ეთეჩმენტი, როცა შეიძლება ვთქვათ დანართი?
რატომ უნდა ვთქვათ ზაპრავკა, როცა შეიძლება ვთქვათ გამართვა ან გაწყობა? ათასობით სხვა ბარბარიზმი?

1.2. „არაბარბაროსული“ ენობრივი უპასუხისმგებლობა

ენობრივი უპასუხისმგებლობა მხოლოდ ბარბარიზმების გამოყენებით არ გამოიხატება.როგორც ვთქვი, სულ სამი ხალხის ენობრივ პასუხისმგებლობას  შემიძლია შევადარო ქართველების ენობრივი პასუხისმგებლობა: ბრიტანელების, ამერიკელების და რუსების. ქართველები, ჩემი მრავალწლიანი დაკვირვებით, ენობრივი უპასუხისმგებლობის რეკორდსმენები არიან. რამდენიმე „მარგალიტი“:

• 2017 წლის 5 იანვრის 8 საათიან “მოამბეში” “საქართველოს  გაზის ტრანსპორტის კომპანიის” წარმომადგენელი ბუნებრივი აირის გაზრდილ ხარჯებთან დაკავშირებით ამბობს, რომ „მოხმარება, ბუნებრივია, ყოველ ზამთარში ხდება ისე, რომ ხარჯი არის მეტი და მოხმარებაც არის განპიროვნებული იგივე ტემპერატურებიდან გამომდინარე  და ა.შ.” (განპირობებულს და გაპიროვნებულს შორის რა დიდი განსხვავებაა, თუ შარზე არ ხარ კაცი);

• აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილე 2016 წლის 26 მაისს, რუსთავი2-ის საინფორმაციო გამოშვებაში ამბობს: „ეს არის ქვეყნისთვის ყველაზე დიდი დღესასწაული, დღესასწაული და კარგი ლამაზი დღეა დღეს, მარა ეს ლამაზი ცხოვრებითა და ალუბალში ცხოვრებით არ მოსულა ეს დღე. ამ გმირებმა კიდევ ერთხელ დაადასტურეს იმაზე, რომ ქვეყნის ერთიანობისათვის თავი დასდეს”;

• 2017 წლის 31 მარტის ცხრასაათიან “კურიერში” (“რუსთავი 2”) ერთი პოლიტიკოსი ამბობს: „მივიღებთ ისეთ გადაწყვეტილებას, რაც არ დააზარალებს პირადი უსაფრთხოების თემას”. თემა როგორ უნდა დაზარალდეს არ ვიცი;

• მავანი ლეილა ხაჟომიას აზრით, ძველი დრო სჯობდა, რადგან მაშინ მეტი პატივმოყვარეობა იყო (პატივისცემა უნდოდა ეთქვა). “კვირის ქრონიკა” (#5, 2010წ. 1-7 თებერვალი);

• Facebook–ით “რუსთაველის თეატრი” ავრცელებს განცხადებას, რომელიც მთავრდება მინაწერით: “მადლობთ ყურადღებისთვის, “რუსთაველის თეატრის გუნდი”;

• აღარაფერს ვამბობ ანსამბლეაზე, პრეცენდენტზე, რეამინაციაზე, ანტრაქციონზე, ნერვოლოგზე, სკურპულოზურზე (ამას, თითქმის, ყველა შეცდომით ამბობს), პერეტრუბაციაზე, აბსოლიტურზე, შიკოლადზე, მათმატიკაზე და ა.შ (ვფიქრობდი, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევებში განათლებაა პრობლემა, მაგრამ გაუნათლებელი ბრიტანელების/ამერიკელების ან რუსების მეტყველებაში რატომ არ ხდება იგივე ამავე მასშტაბით ამას ვეღარ ვხსნი).

2. უნიკალური ქართული ენა

ქვემოთ არის ჩემი რამდენიმე დაკვირვება, რაც, რა თქმა უნდა, ქართული ენის უნიკალურობის და სიძლიერის მხოლოდ ერთ მცირე ნაწილს ასახავს:

ჩემთვის ნაცნობ არცერთ ენაში (ინგლისური, რუსული) არ არის:

1. „გახსნილის” და „ღიას” ისეთი მოქნილი ცნებები, როგორიც ქართულში: ინგლისურს, მაგალითად, აქვს ერთი open (ფილოსოფიაში, ჩემი აზრით, განსაკუთრებით საჭიროა ამ ცნებების განსხვავება);
2. ქართული ზღაპრების „იყო და არა იყო რა”;
3. „უჟამო ჟამი”. დრო, რომ ფარდობითი ცნებაა, რასაკვირველია, მაშინ, როცა ეს თქვეს,  საქართველოში ვერ ეცოდინებოდათ, მაგრამ აშკარად ხვდებოდნენ, რომ ადამიანების დროის გარდა, რომელიც წარსულად, აწმყოდ და მომავლად იყოფა, არსებობს სხვა დროც. ეს წარმოდგენა ენამ შემოგვინახა. ქართული ენის გაქრობით ეს და მასთან ერთად სხვა უამრავი ხატი გაქრება;
4. „ამოფრთხობა”, რა ცვინმესთვის რაიმეს დავიწყებინებას ნიშნავს (მაგ.: რაიმე წარმოდგენის ამოფრთხობა ადამიანის გონებიდან);
5. „განმსგავსება”;
6. „დამგზავრება”;
7. „გადაკისრება”;
8.  „თავშემახსენე” (ითქმის ადამიანზე, რომელიც სხვებს თავისი პრობლემებით აწუხებს);
9. „გულნამცეცობა”, რაც, რაიმე მცირე მიზეზის გამო, დაბოღმვისკენ მიდრეკილებას აღნიშნავს;
10. „ვირეშმაკობა” რაც, მოტყუების იმ აქტს აღნიშნავს, როცა იცი, რომ გიგებენ ტყუილს, მაგრამ მაინც იტყუები;
11. „არ მიმესვლება”;
12. „გადაკოცნა”;
13. ზმნის შუალობითი კონტაქტი, რაც ზრდის ქართული ზმნის მოქნილობას, სინთეზურობას და სილამაზეს, მაგ., დავიწყებინება, გადაფიქრებინება და სხვ.

ქართულში ჯერ კიდევ 30 წლის 60,000 მხოლოდ ტექნიკური ტერმინი იყო. ტექნიკური და სხვადასხვა დარგობრივი ტერმინოლოგიის სიმდიდრით კი ქართული არაერთ ევროპულ ენას უსწრებს.

ქართული ენა განარჩევს:

1. უთანაბრობას,  უთანასწორობას და უტოლობას (მათემატიკური ტერმინი), მაშინ როცა ინგლისურს ამ სამივე სიტყვისთვის ერთი inequality აქვს;
2. საბუნებისმეტყველო და სოციალური მეცნიერებების ისეთ მნიშვნელოვან ცნებებს, როგორიცაა,დადებითი და უარყოფითი კორელაცია, ისეთი მოქნილი და სინთეზური (ერთსიტყვიანი) შესატყვისებით განარჩევს, როგორიცაა, პირდაპირპორციული და უკუპროპორციული;
3. საკლებს, რაც არის რიცხვი, რომელსაც მეორე რიცხვი უნდა გამოაკლდეს და მაკლებს, რაც არის რიცხვი, რომელიც პირველ რიცხვს უნდა გამოაკლდეს. არითმეტიკის ეს ტერმინები არც ინგლისურს გააჩნია და არც -- რუსულს
4. ვალაუვალს გაკოტრებულისგან.

ვინ იცის კიდევ რამდენი ასეთი უნიკალური სიტყვა არ მახსენდება...

ქართულად ძალიან მარტივად და ბუნებრივად შეიძლება ვთქვათ ის, რასაც ასევე მარტივად და ბუნებრივად ვერ ვიტყვით ინგლისურად, მაგალითად:

1. ჩაკბეჩილი ვაშლი-- an apple missing a bite. უცნაურია, რომ ისეთ მდიდარ ენას, როგორიც ინგლისურია არ შეუძლია სიტყვების ისეთი მარტივი კომბინაციის მარტივად გადმოცემა, როგორიც ჩაკბეჩილი ვაშლია. მოკლე შესატყვისი - a bitten apple - არაბუნებრივადჟ ღერს. მაგალითად, ცნობილი კომპანიის „ეფლის“ სიმბოლო ინგლისურად არის apple missing a bite on one side/an apple with a bite out of it;
2. გადაჯდომა -- change your seat to the other end of the sofa/ switch to the other side/switch seats (ვინმეს ადგილი გაუცვალო);
3. ყელი -- გარედან და არა შიგნიდან. შიგნიდან ყელი არის throat, მაგრამ ის, რაც გარედან არის ყელი,ინგლისურად ხუთელემენტიანი ფრაზით ითქმის: the front of one’s neck;
4. თავს ამეტებდე (ვინმეს) -- offend by superiority. ინგლისურს მხოლოდ ეს ანალიტიკური (აღწერითი) შესატყვისი აქვს;
5. გაუყიდო (ვინმეს რამე) --sell out from under smb.

კიდევ რამდენი ასეთი მაგალითის მოყვანა შეიძლება, რასაც მე არ გადავწყდომივარ.

საბუნებისმეტყველო და სოციალურ მეცნიერებებში მნიშვნელოვანია, მაგალითად, უთანაბრობის და უთანასწორობის, პირდაპირპორციულის და უკუპროპორციულის, ვალაუვალის და გაკოტრებულის სინთეზური შესატყვისებით განსხვავება. ამისთვის ინგლისურში ანალიტიკური, ანუ აღწერითი, შესატყვისებია საჭირო. რა თქმა უნდა, არის უამრავი ცნება, სადაც სხვა ენები, მაგ., ინგლისური, ქართულზე გაცილებით მოქნილია, მაგრამ არის საკმაოდ ბევრი შემთხვევა, როცა პირიქითაა და არ ვიცით. ამასთანავე, არსებობს სიტყვები, რომელთა შესატყვისები ინგლისურს კი აქვს, მაგრამ არ აქვს ბევრ განვითარებულ ევროპულ ენას, მაგ, სტატისტიკის ისეთი საკვანძო ტერმინი, როგორიცაა, აუთლაიერი, რაც ქართულად არის მეგანე.

მოკლედ, ვფიქრობ, რომ ქართული სრულიად უნიკალური და ძლიერი ენაა და თავისი უამრავი აბსოლუტურად უთარგმნელი სიტყვით, შესიტყვებით, ფრაზით, ანდაზით, თუ სენტენციით ამ სამყაროში ერთადერთ და განუმეორებელ ფერს წარმოადგენს, ისევე როგორც ქართული კულტურა. ძალიან არ მინდა, რომ ეს ფერი წავშალოთ. ამ არწაშლისთვის რომ ხელი შემეწყო უკვე რამდენიმე წელია ვაგროვებ ბარბარიზმებს ქართული შესატყვისებით და იმ სიტყვებს, რაც ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში არ შესულა. ერთსაც და მეორესაც, იმედია, მალე, გავავრცელებ.

ჩვენი უპასუხისმგებლობაც რომ არ იყოს, ქართული ენა ისედაც უკიდურესად დაჩაგრულია. ამ უპასუხისმგებლობას, რასაც ზემოთ შევეხეთ,ისიც ემატება, რომ საქართველოს გარეთ ქართულს, ფაქტობრივად, არავინ სწავლობს. ქართული ენის კათედრა დღეს მსოფლიოს რამდენიმე  უნივერსიტეტში თუ არსებობს, სამი-ოთხი სტუდენტითა და თითო-ოროლა პროფესორით, განსხვავებით, ვთქვათ, სომხური ენის (არმენოლოგიის) კათედრებისგან, რომლებიც მსოფლიოს უამრავ უნივერსიტეტში მოქმედებს, რაც, რა თქმაუნდა, ძალიან კარგია.

იმაზე, რომ ენობრივ ფაშისტებს შეიძლება ჰქონდეთ a point პირველად მაშინ დავფიქრდი, როცა  მივხვდი, რომ რაოდენობრივი ანალიზის მეთოდებით შესაძლებელია ჯერ იმის გამოთვლა, თუ რა ზიანს აყენებს თითოეული ადამიანის უპასუხისმგებლობა ქართულ ენას ჩვენი ფიზიკური არსებობის დროში და შემდეგ იმის განსაზღვრა, რამდენ ხანში შეწყვეტს ეს ენა არსებობას, თუ ამავე ტემპით გაგრძელდა ბარბარიზმებით ენიდან სიტყვების დევნა და, საზოგადოდ, ენის უპასუხისმგებლო მოხმარება (ეს ბლოგია და არა აკადემიური ნაშრომი და ამ  რაოდენობრივი ანალიზის დეტალებით თავს არ შეგაწყენთ).

თავი არ უნდა დავიმშვიდოთ იმით, რომ ქართული ენა ჩვენს სიცოცხლეში მაინც არგ აქრება. ადრე თუ გვიან, ყველაფერი გაქრება, მათ შორის ქართული ენა, მაგრამ დღეს საკუთარი უპასუხისმგებლობით ამ ერთი. სრულიად უნიკალური ენის გაქრობას დროზე ადრე  თუ არ შევუწყობთ ხელს ძალიან კარგი იქნება. რას იტყვით?