წრიული ეკონომიკა: ალტერნატიული კონცეფცია მდგრადი ეკონომიკური განვითარებისთვის

სწორხაზოვანი ეკონომიკისგან განსხვავებით, სადაც მოქმედებს შემდეგი პრინციპი: ნედლეულის გამოყენება პროდუქტის საწარმოებლად, მოხმარება და არა-გადამუშავებადი ნარჩენების გარემოში ჩაშვება, წრიული ეკონომიკა აღდგენადი სისტემაა, რომელშიც როგორც  რესურსები ისე ნარჩენები  მინიმიზებულია. წრიული ეკონომიკის მთავარი კონცეფცია მიმართულია ბუნებრივი რესურსების რაციონალურ გამოყენებაზე. სწორხაზოვან ეკონომიკაში კი ბიზნესის პასუხიმგებლობა თავდება მაშინ, როცა პროდუქტი უკვე მომხმარებლის ხელშია და იგი თავად წყვეტს თუ სად განათავსოს ნარჩენი.
ქვემოთ მოცემულია დიაგრამა, რომელიც ასახავს განსხვავებას წრიულ და სწორხაზოვან ეკონომიკას შორის.

ბუნების დაცვის მსოფლიო ფონდის კავკასიის ოფისის ოფიცრის, მაკა ბიწაძის განმარტებით,  წრიული ეკონომიკის მოდელი:

• ცდილობს გარემოდან უკვე მიღებული რესურსის ღირებულება მაქსიმალურად გამოიყენოს რამდენიმე სასიცოცხლო ციკლის განმავლობაში;
• გვაძლევს საშუალებას გადავამუშაოთ, აღვადგინოთ და ისევ ბიზნესში დავაბრუნოთ რესურსი, რითაც ვამცირებთ გარემოზე ზემოქმედებას ორი მიმართულებით: ერთის მხრივ, ნარჩენს არ ვათავსებთ ნაგავსაყრელზე და მეორეს მხრივ, არ გვჭირდება რესურსის ხელახალი მოპოვება ბუნებაში;
• ქმნის ახალ, ინოვაციურ ბიზნეს-შესაძლებლობებს;
• ქმნის უკვე დახარჯული ენერგიის, წარმოებაში ჩადებული ნედლეულის დაცვისა და მეორედ გამოყენების შესაძლებლობას.

წრიული ეკონომიკის კონცეფციას მოწინააღმდეგეებიც ჰყავს, რომლებიც მიიჩნევენ, რომ 100%-ით წრიული ეკონომიკის მიღწევა შეუძლებელია, ნარჩენი ყოველთვის იარსებებს და შესაბამისად, გარემოზე ზემოქმედებას ყოველთვის ექნება ადგილი. თუმცა, მეცნიერების დიდი ნაწილის აზრით, მდგრადი ეკონომიკური განვითარებისთვის უკეთესი მოდელი არ არსებობს. მაკა ბიწაძე ასახელებს სხვადასხვა კვლევებსა და ანგარიშებში წარმოდგენილ მონაცემებს:

• 2 000 წლიდან ბუნებრივი რესურსების ფასები იზრდება;
• გარემოსდაცვითი ხარჯები იზრდება;
• ბუნებრივ რესურსებზე მოთხოვნა იზრდება;
• 2010 წელს 65 მლრდ ტონა ნედლი მასალა შევიდა გლობალურ ეკონომიკაში;
• 2020 წლისთვის ეს მაჩვენებელი 82 მლრდ ტონა იქნება;
• ევროპის მასშტაბით 2010 წელს 2,7 მლრდ ტონა ნარჩენი წარმოიქმნა, რომლის მხოლოდ 40% გადამუშავდა;
• გაეროს ანგარიშით, 60 დასახელების ლითონიდან მხოლოდ ⅓-ის გადამუშავება ხდება;
• Circularity Gap Report-ის მიხედვით, ამჟამად მსოფლიო ეკონომიკის მხოლოდ 9% არის ჩართული წრიულ ეკონომიკაში.

წრიული ეკონომიკის პრინციპებსა და მნიშვნელობაზე საუბრობს საერთაშორისო ქსელის, “წრიული ეკონომიკის კლუბის” (Circular Economy Club) გრანტებისა და ფონდების ოფიცერი, ჯოან ლინი:

“მოგეხსენებათ, ნედლეული ბუნებაში შეზღუდული რაოდენობითაა და ჩვენ უნდა ვიპოვოთ გზა, რომ რაც შეიძლება ცოტა რესურსების გამოყენებით შევქმნათ მეტი პროდუქტი და მოვახდინოთ ნარჩენების მინიმიზაცია, რომ შემცირდეს გარემოზე უარყოფითი ზეგავლენა. ყველაზე მნიშვნელოვანი ასპექტი წრიულ ეკონომიკაში არის პროდუქტის დიზაინი, რომელიც გულისხმობს ისეთი ნედლეულის გამოყენებას, რომელიც ნაკლებად საზიანოა გარემოსთვის, ასევე მნიშვნელოვანია ბიზნეს მოდელის შემუშავების პროცესში გათვალისწინებული იყოს წრიული ეკონომიკის კომპონენტები:

1. შეიმუშავეთ ნარჩენების მართვის გეგმა და შეინარჩუნეთ პროდუქტი და ნედლეული ხანგრძლივ გამოყენებაში, მოახდინეთ ნარჩენის მინიმიზაცია;
2. მკაცრად მოახდინეთ დიფერენცირება ბიოლოგიურ და ტექნიკურ რესურს შორის;
3. გამოიყენეთ განახლებადი ენერგია;
4. ხელი შეუწყვეთ ცოცხალი სისტემის აღდგენას”.

წრიული ეკონომიკის პრინციპები აღიარებულია უამრავ ქვეყანაში, ევროკავშირი ამ მხრივ ლიდერობს. კერძოდ, 2015 წელს ევროკომისიამ მიიღო “ამბიციური ახალი წრიული ეკონომიკის პაკეტი” ევროკავშირისთვის (An Ambitious New  Circular Economy Package for EU). მათ ასევე შექმნეს პლატფორმა დაინტერესებული მხარეების თანამშრომლობისთვის (European Circular Economy Stakeholders Platform), რომელიც ღია ვირტუალური სივრცეა და მიზნად ისახავს ევროპის წრიულ ეკონომიკაზე გადასვლის ხელშეწყობას. ევროკავშირი ცდილობს, მისი ეკონომიკა უფრო მდგრადი გახდეს და ამ მიზნით 2018 წლის იანვარში ევროკომისიამ მიიღო წრიული ეკონომიკის სამოქმედო გეგმა, რომელიც მოიცავს:

• ევროკავშირის სტრატეგიას პლასტმასის ნაწარმზე წრიულ ეკონომიკაში. 2030 წლისთვის, ყველა პლასტმასის შეფუთვა გადამუშავებადი უნდა იყოს ევროკავშირის მასშტაბით. სტრატეგიაში დასაბუთებულია სპეციფიკური ზომების მიღების საჭიროება, რაც გულისხმობს საკანონმდებლო ინსტრუმენტს, რომელიც შეამცირებს ერთჯერადი გამოყენების პლასტმასის პროდუქტის გავლენას გარემოზე, განსაკუთრებით ზღვებსა და ოკეანეებზე. ამ მიმართულებით საჯარო კონსულტაციები ღიაა 12 თებერვლამდე;
• კანონმდებლობას, რომელიც განსაზღვრავს ნარჩენების, პროდუქტებისა და ქიმიკატების ერთმანეთთან კავშირს;
• წრიული ეკონომიკის პროგრესის მონიტორინგის ჩარჩოს შექმნას ევროკავშირში ეროვნულ დონეზე, რომელიც მოიცავს 10 ინდიკატორს. ეს ინდიკატორები ფარავს ყველა ფაზას: წარმოებას, მოხმარებას, ნარჩენების მართვასა და მეორადი ნედლეულის შექმნას. ასევე გათვალისწინებულია ეკონომიკური ასპექტები, ინვესტიციები, სამუშაო ადგილები და ინოვაცია;
• ამოწურვად ნედლეულსა და წრიულ ეკონომიკაზე მომზადებულ ანგარიშს

ამგვარად, ევროკავშირი მდგრადი ეკონომიკური განვითარებისთვის წრიულ ეკონომიკაზე გადასვლას დიდ ყურადღებას უთმობს. გარემოსდაცვითი საკითხები, რომელებიც წრიულ ეკონომიკაზე გადასვლისთვის აუცილებელია, გათვალისწინებულია საქართველო-ევროკავშირის ასოცირების შეთანხმებაშიც. მის ფარგლებში, გარემოსდაცვით საკითხებზე შემდეგი პუნქტების შესაბამის კანონმდებლობასთან დაახლოება უნდა მოხდეს:

1. გარემოსდაცვითი მმართველობა;
2. ჰაერის ხარისხი;
3. წყლის ხარისხი და რესურსების მართვა, საზღვაო გარემოს ჩათვლით;
4. ნარჩენების მართვა;
5. ბუნების დაცვა;
6. სამრეწველო დაბინძურება და სამრეწველო საფრთხეები;
7. ქიმიური ნივთიერებების მართვა;
8. კლიმატის ქმედება.

ამას გარდა, ტყის მდგრადი მართვა და თევზჭერასთან დაკავშირებული ასპექტები მოყვანილია ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის (DCFTA) შესახებ ხელშეკრულებაში, რომელიც ასოცირების შესახებ შეთანხმების ნაწილია.

“ასოცირების შესახებ შეთანხმებით გათვალისწინებული გარემოსდაცვითი პასუხისმგებლობის შესახებ ევროკავშირის დირექტივის იმპლემენტაციის ვალდებულების შესრულების მიზნით, ევროკავშირის მიერ დაფინასებული პროექტის ფარგლებში სამინისტრომ შეიმუშავა “გარემოსდაცვითი პასუხიმგებლობის შესახებ” საქართველოს კანონის პროექტის სამუშაო ვერსია, რომელმაც უნდა მოიცვას მთლიანად გარემოსდაცვითი პასუხისმგებლობის სისტემის რეფორმირება. შედეგად, ახალი კანონის მიზანი იქნება გარემოსთვის მიყენებული მნიშვნელოვანი ზიანის გამოსწორების და ასეთი ზიანის პრევენციისათვის სამართლებრივი ჩარჩოს შექმნა, რაც დაეფუძნება „დამბინძურებელი იხდის“ პრინციპს… ამავე კანონის ფარგლებში განსაზღვრული იქნება გარემოსდაცვითი სარეზერვო ფონდის შექმნაც, რომელშიც იგეგმება გარემოსდაცვითი პასუხისმგებლობის სახით გადახდილი სხვადასხვა ტიპის საკომპენსაციო თანხების აკუმულირება, რაც შემდგომ მოხმარდება ისტორიული დაბინძურების აღდგენას და ასევე გამოიყენება იმ შემთხვევაში როდესაც მომავალში შეუძლებელი იქნება დამბინძურებლის იდენტიფიცირება”- აღნიშნულია საქართველოს გარემოს დაცვის მოქმედებათა მესამე ეროვნულ პროგრამაში (2017-2021).

ევროკავშირის პროგრამა EaP GREEN-ის ფარგლებში, 2014-2017 წლებში საქართველოში განხორციელდა რესურს-ეფექტური და სუფთა წარმოების პროექტი, რომლის მიზანია “მწვანე” (ეკოლოგიურად სუფთა) ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობა აღმოსავლეთ ევროპის პარტნიორ ქვეყნებში. პროექტის კოორდინატორის, მალხაზ ადეიშვილის ინფორმაციით, პროექტის ფარგლებში შეირჩა 52 მცირე და საშუალო საწარმო, კვების, სამშენებლო მასალების და ქიმიური მრეწველობის სფეროებში.

მალხაზ ადეიშვილის თქმით, თავდაპირველად საწარმოებთან მუშაობა რთული იყო, რადგან ქართული კომპანიების წარმომადგენლები უნდობლობას გამოხატავდნენ. თუმცა, პროექტმა შეძლო მათთვის ეჩვენებინა, თუ რა რაოდენობის ფინანსური რესურსის დაზოგვა იყო შესაძლებელი გარემოზე ნაკლები ზიანის მიყენების შედეგად. მაგალითად, თანამედროვე ტექნოლოგიებზე გადასვლის შემთხვევაში, ასფალტის მწარმოებელ კომპანიას 13 550 ევროს ინვესტირება მოუწევდა, თუმცა საბოლოოდ, 20 950 ევროს დაზოგავდა (უკუგების პერიოდი 6 თვე) და მიიღებდა ეკოლოგიურ სარგებელსაც. პროექტის შედეგად გამოვლინდა, რომ ამ კომპანიებში წლიური დანაზოგი 1,3 მლნ ევროს აღემატებოდა, ხოლო ინვესტიციების საშუალო უკუგების პერიოდი 2 წელზე ნაკლები იყო.

წარმატების  მაგალითები:

Bundles

Bundles ჰოლანდიაში სარეცხი მანქანების მწარმოებელი ინოვაციური კომპანიაა, რომელიც წრიული ეკონომიკის პრინციპით მუშაობს. ახალი სარეცხი მანქანის შეძენის შემთხვევაში, კომპანიის წარმომადგენლები ადგილზე მოიტანენ და დაამონტაჟებენ ტექნიკას, ხოლო დაზიანებულ სარეცხ მანქანას უკან წაიღებენ. ფასში ასევე გათვალისწინებულია ახალი ტექნიკის მოვლა და შეკეთება იმისათვის, რომ პროდუქტის სასიცოცხცლო ციკლი იყოს რაც შეიძლება ხანგრძლივი.

Philips

Philips-ის ბიზნეს მოდელი იმგვარად არის შემუშავებული, რომ კომპანია თავის პროდუქციასთან კავშირს არ კარგავდეს. კომპანია არ ყიდის ნათურებს არამედ აქირავებს, და ამისთვის მომხმარებელი იხდის ყოველთვიურ საფასურს. ნათურის დაზიანების შემთხვევაში ძველი ნათურა მიაქვს კომპანიას და მომხმარებელს ახალ ნათურას სთავაზობს. ამგვარად, იგი ცდილობს თავისივე წარმოებული პროდუქტი დააბრუნოს ბიზნესში და გარემოზე უარყოფითი ზემოქმედება თავიდან აიცილოს.

Reverse Resources

Reverse Resources არის კომპანია, რომელიც ცდილობს, წრიული ეკონომიკის კონცეფცია ტექსტილის ინდუსტრიაში დანერგოს. კომპანიის გუნდმა შექმნა მომსახურების პლატფორმა ქსოვილისა და ტანსაცმლის მწარმოებელი ქარხნებისთვის, რათა მათ ჰქონდეთ ინფორმაცია ნარჩენი მასალის რაოდენობის, ადგილმდებარეობისა და მიკვლევადობის შესახებ მთელი სასიცოცხლო ციკლის განმავლობაში. კომპანიის მიზანია, შექმნას ახალი ბიზნეს შესაძლებლობა წრიული ეკონომიკისგან და გაზარდოს
ხელახალი წარმოებისა და გადამუშავების საუკეთესო პრაქტიკები თავისი პლატფორმის მეშვეობით.

ქეთი მელქაძე