ლიბერალიზმი
ლიბერალიზმი
ქართველ მორწმუნეთა და სასულიერო პირთა გარკვეულ წრეში სიტყვა „ლიბერალიზმი“ ძალიან უარყოფითი რენომეთი სარგებლობს. ჩემი აზრით, ამას სამი უმთავრესი მიზეზი აქვს. პირველი, ესაა რუსული რელიგიური ლიტერატურა, რომლებიც „რომის მესამე იმპერიის“ სულისკვეთების მქონე ავტორების მიერაა დაწერილი, რომლებსაც ყველანაირი ლიბერალური აზრი, რომელიც ეჭვის ქვეშ აყენებს რუსული იმპერიის მართლმადიდებლურ მისიას, თავად მართლმადიდებლობის საწინააღმდეგო ძალად მიაჩნიათ; მეორე, ზოგიერთი ლიბერალის აგრესიული, ანტიეკლესიური პოზიცია, რომელიც სულაც არ გამომდინარეობს კლასიკური პოლიტიკური ლიბერალიზმის ბუნებიდან და აქედან გამომდინარე, თავად ამ ლიბერალის ბრალია და არა ლიბერალიზმის; მესამე, ზოგადად ლიბერალიზმის მოწინააღმდეგენი კარგად არ იცნობენ კლასიკური, პოლიტიკური ლიბერალიზმის ბუნებას. ჩემი სტატიის მიზანი სწორედ ამ ავთენტურ პოლიტიკურ ლიბერალიზმზე საუბარია. აქედან გამომდინარე, როცა ამ სტატიაში სიტყვა „ლიბერალიზმს“ ვიყენებ არსად არ ვგულისხმობ რელიგიურ ლიბერალიზმს ანუ ლიბერალურ თეოლოგიას და წმინდად მსოფლმხედველობრივ ლიბერალიზმს, რომელიც არსებითად განსხვავდება პოლიტიკური ლიბერალიზმისაგან.
ლიბერალური თეოლოგია სამ ფუნდამენტალურ პრინციპს ეფუძნება, რომლებიც ერთნაირად მიუღებელია მართლმადიდებლური თვალსაზრისით. პირველი, ლიბერალურ თეოლოგიას ქრისტიანული რელიგია მთლიანად ეთიკურ მოძღვრებაზე დაჰყავს, ანუ მხოლოდ ეს უკანასკნელი მიაჩნია მასში ღირებულად; მეორე, სწორი რელიგიური რწმენისა და პრაქტიკის ერთადერთ კრიტერიუმად პირადი გამოცდილება მიაჩნია; მესამე, უარყოფს იესო ქრისტეს ღვთაებრიობას, სასწაულებს, წმინდა წერილს მხოლოდ კულტურული მნიშვნელობის და არა საკრალური ავტორიტეტის მქონე ტექსტად მიიჩნევს. პირველი პრინციპი გაუმართლებელია, მართლმადიდებლური თვალსაზრისით, რადგან ეთიკურ მოძღვრებას რელიგიის გარეშეც შეუძლია არსებობა. არარელიგიური ადამიანიც შეიძლება იყოს ეთიკური. ყველა ეთიკური მოძღვრება მეტად თუ ნაკლებად დაიყვანება პრინციპზე: „არ გაუკეთო სხვას ის, რაც შენ არ გინდა გაგიკეთონ“. ცხადია ეს უკანასკნელი პრინციპი სულაც არ გულისხმობს ღმერთის არსებობას, მისი მიზანშეწონილობა შეიძლება ათეისტურ კონტექსტშიც დასაბუთდეს. ასევე, ეთიკა ადამიანებს შორის ურთიერთობას არეგულირებს, რელიგია კი ღმერთსა და ადამიანს შორის, ამიტომ მათი გაიგივება არასწორია. ლიბერალური თეოლოგიის მეორე პრინციპიც არასწორია, რადგან გამოცხადებითი რელიგიის და მისი შესაბამისი საკრამენტალური ცხოვრების ჭეშმარიტების კრიტერიუმს თავად გამოცხადება და მასთან დაკავშირებული საკრამენტალური ტრადიცია შეიძლება იძლეოდეს. მესამე პრინციპის შეუთავსებლობა, ცოცხალ ჭეშმარიტ ქრისტიანობასთან თავისთავად ცხადია, ამიტომ მასზე აღარ ვისაუბრებთ.
მსოფლმხედველობრივი ლიბერალიზმი ფაქტიურად ერთნაირ „მოქალაქეობრივ სტატუსს“ ანიჭებს მსოფლმხედველობებსა და ადამიანებს, რომლებიც მათ იზიარებენ; ჩვენ ყველანი ვფიქრობთ, რომ ყველა ადამიანს აქვს არსებობის უფლება, მიუხედავად იმისა, თუ როგორ მსოფლმხედველობას იზიარებს იგი. მსოფლმხედველობრივი ლიბერალიზმი კი ფიქრობს, რომ იგივე შეიძლება ითქვას სხვადასხვა მსოფლმხედველობის მიმართაც ანუ ყველანაირ მოსაზრებას, ყველანაირ შეხედულებას აქვს არსებობის უფლება და ყველა მათგანს თანაბრად უნდა მიეცეს გასაქანი. ეს უკანასკნელი მოსაზრება არათავსებადია ქრისტიანულ აღმსარებლობასთან. თუ ჩვენ ვთვლით, რომ არსებობის უფლება არ აქვს არასწორ სამედიცინო პრაქტიკას და პედაგოგიკას, მცდარ მეცნიერებას, მავნებლურ სიცრუეს, ასევე არსებობის უფლება არ უნდა ჰქონდეს არასწორ შეხედულებებსაც. ცხადია, ეს უკანასკნელი წინადადება არ გულისხმობს, ვინმეზე შენი რელიგიური მრწამსის ძალით თავზე მოხვევას, ან ვინმეს ძალის გამოყენებით ან ცენზურით წაართვა საკუთარი, თუნდაც, მცდარი შეხედულების გამოთქმის უფლება. მე მხოლოდ იმის თქმა მინდა, რომ ეკლესია მოწოდებულია ჭეშმარიტება იქადაგოს და შეხედულებებს, რომლებიც არსებითად ეწინააღმდეგება მის მოძღვრებას და ქრისტიანულ მორალს მხოლოდ სიტყვიერად დაუპირისპირდეს. პავლე მოციქული ერთ–ერთ ეპისტოლეში ამბობს, რომ ვაი მას თუ იგი ღვთის ჭეშმარიტებას არ იქადაგებს, ეს ცხადია ყველა სასულიერო პირს ეხება. ქრისტიანობა ტოლერანტობას ყველა ადამიანის სიყვარულში ხედავს, მიუხედავად მისი შეხედულებებისა და არა ყველანაირი შეხედულებებისადმი ერთნაირ ინდიფერენტულ დამოკიდებულებაში. ბევრ ლიბერალს ეკლესიის სწორედ ეს მსოფლმხედველობრივი შეუწყნარებლობა აღიზიანებს და ის მისი ფუნდამენტალისტური ბუნების გამოხატულებად მიაჩნია. (ამ დროს მხედველობაში უნდა მივიღოთ ის გარემოებაც, რომ მართლმადიდებლური ეკლესია, კათოლიკურისგან განსხვავებით არ იცნობს წიგნების „ინდექსაციის“ პრაქტიკას, რომლის დროსაც პერიოდულად ქვეყნდება იმ წიგნებისა და მოძღვრებების სია, რომლებიც თავსებადი არ არიან კათოლიკურ დოგმატიკასთან. მართლმადიდებელი ეკლესია მხოლოდ ისეთ მოძღვრებებს და ადამიანებს გადასცემს ანათემას, რომლებიც ეკლესიის სახელით იწყებენ მისთვის (ეკლესიისთვის) უცხო სწავლებების ქადაგებას).
ავთენტური პოლიტიკური ლიბერალიზმის ბუნებაში გასარკვევად უპრიანი იქნება მის გენეალოგიას, წარმოშობის ისტორიას მივადევნოთ თვალი. მის მამამთავრად მე–17 საუკუნის ინგლისელი ფილოსოფოსი ჯონ ლოკი მიიჩნევა. ლოკმა თავისი მოძღვრება რობერტ ფილმერის წიგნის - „პატრიარქიის“ საწინააღმდეგოდ დაწერილ საყოველთაოდ ცნობილ შრომაში – „ორი ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობაზე“ ჩამოაყალიბა. ფილმერი „პატრიარქიაში“ მონარქების „ღვთაებრივი უფლებების“ თეორიას რადიკალური მანერით გადმოსცემს. ლოკის პირველ „ტრაქტატში“ ფილმერის შეხედულებების კრიტიკას ვხედავთ, მეორეში კი იგი ლიბერალური პოლიტიკის მოძღვრებას ავითარებს.
რაკი ფილმერის წიგნი ლოკისეული პოლიტიკური ლიბერალიზმის ჩამოყალიბების ისტორიული საბაბი გახდა, მას მოკლედ შევეხებით. ფილმერი „პატრიარქიაში“ ამტკიცებს, რომ მონარქი თავის ხელისუფლებას უშუალოდ ღმერთისგან იღებს, აქედან გამომდინარე იგი დედამიწაზე ლეგალური ძალაუფლების ერთადერთი წყაროა და თავისი ხელისუფლების აღსრულებისას არ საჭიროებს ქვეშევრდომების თანხმობას და მთლიანად დამოუკიდებელია მათი პოლიტიკური ნებისაგან. მხოლოდ მეფეებს აქვთ კანონების შექმნის პრეროგატივა, დიდებულებს მხოლოდ მისგან ბოძებული პრივილეგიები გააჩნიათ და საჭიროების შემთხვევაში მონარქზე რჩევის მიცემის უფლება აქვთ მხოლოდ. ეს შეხედულება მეფეების „ღვთაებრივი უფლებების“ სახელითაა ცნობილი. ფილმერის მიხედვით, ღმერთმა პირველ ადამიანს – ადამს მთელ დედამიწაზე მიანიჭა ძალაუფლება, რომელიც მემკვიდრეობით გადაეცემოდა ბიბლიურ პატრიარქებს. ნოეს შვილებმა სემმა, ქამმა და იაფეტმა ერთმანეთში გადაინაწილეს დედამიწა და მათგან მომდინარეობს ყველა თანამედროვე მონარქის პოლიტიკური ხელისუფლება.
მართალია, ფილმერი მეფეების ღვთაებრივ უფლებებს ანუ აბსოლუტურ მონარქიას ბიბლიური მოტივებით ასაბუთებს, ლოკი მის შეხედულებებს ეწინააღმდეგება არგუმენტებით, რომლებიც ქრისტიანულ ჭეშმარიტებებს ეფუძნება. ლოკი აცხადებს, რომ ყველა ადამიანი თავისუფალი, აქედან გამომდინარე თანასწორი იბადება. ეს კი ნიშნავს, რომ ყველა ხელისუფლება ქვეშევრდომთა თანხმობაზეა დაფუძნებული და არ შეიძლება შეუზღუდავი უფლებამოსილებით იყოს აღჭურვილი.
ლოკი ეგრეთწოდებული „საზოგადოებრივი კონტრაქტის“ თეორიის მომხრეა. ანტიკური სამყაროს უდიდესი მოაზროვნეების პლატონისა და არისტოტელისაგან განსხვავებით, ლოკი ფიქრობს, რომ ადამიანი ბუნებით არ არის პოლიტიკური არსება ანუ სახელმწიფო მისთვის ბუნებითად აუცილებელი კი არაა, არამედ მიზანშეწონილია გარკვეული გარემოებების გამო. ეს იმას ნიშნავს, რომ ლოკის აზრით შეიძლება წარმოვიდგინოთ და დავუშვათ ისეთი „ბუნებრივი მდგომარეობის“ არსებობა, როცა სახელმწიფო და მისი კანონები არ არსებობდა. ჩვენი ფილოსოფოსის აზრით, ამ წინაპოლიტიკურ მდგომარეობაში ყველა ადამიანი აცნობიერებს, ბუნებრივ კანონს, რომელიც გვასწავლის, რომ ყველა ადამიანი თანასწორი და დამოუკიდებელია; არავის აქვს უფლება ხელყოს სხვისი სიცოცხლე, ჯამრთელობა, თავისუფლება ან ქონება. ლოკი ფიქრობს, რომ ბუნებრივ მდგომარეობაში მართალია ადამიანები არავითარ მიწიერ ხელისუფლებას არ ექვემდებარებიან, მათი თავისუფლება არ გულისხმობს თავაშვებულობასა და სრულ უკანონობას. ლოკი ამით განსხვავდება მისი უფროსი თანამემამულე თომას ჰობსისაგან, რომელიც ასევე სოციალური კონტრაქტის კონცეფციის მომხრეა. ჰობს ძალიან ცუდი შეხედულება აქვს ადამიანზე და ფიქრობს, რომ ბუნებრივ მდგომარეობაში ყველა ყველას ეომება და იქ ზედმიწევნით სრულდება კარგად ცნობილი მაქსიმა: Homo homini lupus est, რომელიც ამტკიცებს, რომ ადამიანები, როგორც მგლები ისე ეკიდებიან ერთმანეთს. ჰობსისეულ ბუნებრივ მდგომარეობაში ტოტალური ომის გამო არავის სიცოცხლე არაა დაცული და სახელმწიფოს მხოლოდ იმიტომ ქმნიან, რომ მოქალაქეებმა ძალადობრივი სიკვდილი აიცილონ თავიდან. ამ დროს ადამიანები მზად არიან სიცოცხლის ხელყოფის გარდა ყველა უფლება გადასცენ სუვერენს, რომელიც მათი უსაფრთხოების გარანტი იქნება. მიუხედავად იმისა, რომ ჰობსი აბსოლუტური ძალაუფლებით აღჭურვილი ხელისუფლების მომხრე იყო, მასთან მაინც გვხვდება ლიბერალიზმის ელემენტები. კერძოდ ისიც ფიქრობს, რომ დასაწყისში ადამიანები თანასწორნი არიან, ისინი წარმოადგენენ ძალაუფლების წყაროს და სახელმწიფო იქმნება ადამიანების სამსახურად და არა პირიქით, თუმცა ჰობსი ლოკისაგან განსხვავებით ლიბერალურ თავისუფლებებს გაუმართლებლად მიიჩნევს, რადგან როგორც უკვე აღვნიშნეთ ადამიანზე უაღრესად უარყოფითი წარმოდგენა აქვს. ლოკთან სხვაგვარადაა საქმე, იგი არ ფიქრობს, რომ ადამიანები თავიდანვე ეგოისტი, ცუდი მიდრეკილებების არსებები არიან და აუცილებლად საყოველთაო ქაოსის, მტრობის და ძალადობის მდგომარეობამდე მივლენ, როგორც კი სრულ თავისუფლებას მოიხელთებენ ხელში. ლოკი ფიქრობს, რომ ადამიანი ასე ვთქვათ, მორალური თვალსაზრისით ნეიტრალურ არსებად იბადება. მისი სული tabula rasa ანუ ცარიელი დაფაა. ყოველი ადამიანი თავის მიდრეკილებებს, ხასიათს, მორალურ პრინციპებს, იდეებსა და ცოდნას მხოლოდ გამოცდილებით იღებს. აქედან გამომდინარე ადამიანის ბუნებას არსებითად განსაზღვრავს საზოგადოება, რომელშიც ყოველი ინდივიდის ცხოვრებისეული გარემოებები და პირადი გამოცდილება ყალიბდება. ლოკის აზრით, ადამიანები ბუნებრივ მდგომარეობაში მხოლოდ ბუნებრივ კანონებს ემორჩილებიან და რაკი მათზე არავინ ბატონობს, თითოეული მათგანი ამ კანონების შესაბამის სიცოცხლის, თავდაცვის და თავისუფლების ბუნებრივ უფლებებსაც ფლობს.
ლოკის მიხედვით, კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი ბუნებრივი უფლება საკუთრების უფლებაა. ყოველი ადამიანი მესაკუთრედ იბადება, რადგან იგი თავიდანვე საკუთარი სხეულის და უნარების მფლობელია. ამ უნარების თავისუფლად გამოყენების უფლება ყოველ ადამიანს შრომის და მის საფუძველზე კერძო საკუთრების ფლობის და დაგროვების შესაძლებლობას აძლევს. მართალია, ღმერთს წინასწარ არავისთვის არ მიუკუთვნებია რაიმე ქონება, ბუნებრივ მდგომარეობაში კონკრეტულ საგნებზე დაპატრონება მაშინ ხდება, როცა ის ვინმეს ინდივიდუალური შრომის ობიექტი ან თავად შრომის უშუალო შედეგია. მაგალითად ვინმე მიწას მაშინ ეუფლება, როცა მას ამუშავებს, ხნავს, თესავს, რწყავს და მისგან ნაყოფს მოიმკის. ლოკი ფიქრობს, რომ ადამიანს ბუნებრივ მდგომარეობაში არამარტო ქონების დაგროვების, არამედ მისი მემკვიდრეობით გადაცემის ბუნებრივი უფლება ჰქონდა. ბუნებრივი უფლებები და მათი დაცვის მოვალეობა ცხადია ბუნებრივი კანონის დამრღვევის სათანადო დასჯის აუცილებლობას გულისხმობს, მაგრამ რაკი ბუნებრივ მდგომარეობაში ოფიციალური სასამართლო და საყოველთაოდ სავალდებულო სახელმწიფო კანონები არ არსებობს, თითოეული ინდივიდუალურად აღასრულებს სამართალს როგორც შეუძლია, და არავის შესწევს ძალა ყველა მოძალადეს სათანადოდ გასცეს პასუხი. ლოკის აზრით, სწორედ ამიტომაა, რომ ადამიანები ამჯობინებენ სახელმწიფო დაარსონ სოციალური კონტრაქტის საფუძველზე. ამ კონტრაქტის ძალით, ყველა თავის უფლებებს გადასცემს სახელმწიფოს, რათა ეს უკანასკნელი ბუნებრივი უფლებების რეალური გარანტი გახდეს. ლოკისეული სოციალური კონტრაქტი სახელმწიფოს კანონების შექმნის და მათი აღსრულების უფლებას ანიჭებს, ამასთან საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების მკვეთრად გამიჯვნას მოითხოვს. ეს უკანასკნელი მოთხოვნა ლოკის და ჰობსის სოციალურ კონტრაქტებს ერთმანეთისაგან განასხვავებს. ამ კონტრაქტებს შორის განსხვავება სხვა მნიშვნელოვან ასპექტებშიც მჟღავნდება. ჰობსის აბსოლუტური ძალაუფლებით აღჭურვილი სუვერენი, ამ აბსოლუტური ძალაუფლების ძალით, თავად სოციალური კონტრაქტის მონაწილე კი არაა, არამედ მისი გამოხატულება, ის კონტრაქტორთა მთელი ძალაუფლების მატარებელი ინსტანციაა. ლოკის შემთხვევაში კი სახელმწიფო კონტრაქტორი მხარეა. აქედან გამომდინარე, თუ ის საკუთარ ფუნქციას ვერ ასრულებს, არ შეუძლია მოქალაქეების ბუნებრივი, ლიბერალური უფლებები დაიცვას ან თუ სახელმწიფო ხელისუფლების ერთი შტო მეორის უფლებების უზურპაციას აკეთებს და მისი ძალაუფლება თვითნებური და შეუზღუდავი ხდება, მაშინ მოქალაქეებს აჯანყების ანუ კონტრაქტის დარღვევის სამართლიანი უფლება აქვთ. ჰობსის და ლოკის სახელმწიფო მოდელებს შორის უმთავრესი განსხვავება ისაა, რომ პირველთან ხელისუფლების მოვალეობა მოქალაქეების სიცოცხლის დაცვაა, მეორე შემთხვევაში კი სიცოცხლესთან ერთად ხელისუფლება ვალდებულია მისი ქვეშემრდომების კერძო საკუთრება და სამოქალაქო თავისუფლება დაიცვას. ამასთან, ის კერძო, ინდივიდუალური უნარების თავისუფალი გამოვლენის და გამოყენების გარანტი უნდა გახდეს. ცხადია ეს უკანასკნელი იმასაც გულისხმობს, რომ სახელმწიფო რეგულაციები ხელისშემშლელი არ უნდა იყოს კერძო ეკონომიური აქტიურობისთვის. ლოკის პოლიტიკური ლიბერალიზმის ამ ასპექტმა განსაკუთრებული განვითარება მის მიმდევარ ადამ სმიტთან ჰპოვა, როცა ამ უკანასკნელმა მერკანტილიზმის წინააღმდეგ გაილაშქრა და თავისუფალი ბაზრის დამცველად მოგვევლინა.
საზოგადოდ, ითვლება, რომ მერკანტილიზმი პოლიტიკური აბსოლუტიზმის ბუნებრივი ეკონომიური გამოხატულება და შედეგია. ის პოლიტიკური ტერიტორიის და ეკონომიური სივრცის აბსოლუტურ ტოლობას გულისხმობს. ამ დროს ხელისუფლება მძიმე საკანონმდებლო რეგულაციებით, კერძოდ, ეკონომიკური პროტექციონიზმის პოლიტიკური მექანიზმებით ცდილობს ნაციონალურ ეკონომიკას შეუწყოს ხელი და ის ნაციონალურ ტერიტორიულ საზღვრებს დაუქვემდებაროს. ეს ნიშნავს საგარეო ვაჭრობის მკაცრ სახელმწიფო რეგულაციას, ფინანსური კაპიტალისა და მუშახელის ნაციონალურ საზღვრებს გადაკვეთის ხელის შემშლელი ბარიერების შექმნას, რომლებიც წმინდად პოლიტიკური მოტივებით იქნება განპირობებული. მერკანტილიზმის წარმომადგენლები ფიქრობენ, რომ რაკი მატერიალური რესურსების რაოდენობა შეზღუდულია, მდიდარი სახელმწიფო, ყოველთვის სხვა ქვეყნის ხარჯზე მდიდრდება, ამიტომ პროტექციონიზმი ნაციონალური სიმდიდრის დაცვის და დაგროვების ერთადერთი საშუალებაა. ამის საწინააღმდეგოდ, ადამ სმიტი ამტკიცებს, რომ ნაციონალური სიმდიდრის წყარო არის არა იმდენად ბუნებრივი რესურსები არამედ კომერცია და ინდუსტრია. ასევე ის ასწავლის, რომ ქვეყნებს შორის თავისუფალი ვაჭრობა და უცხო ქვეყნებში ინვესტიციების ჩადების თავისუფალი შესაძლებლობა ეკონომიურად არასახარბიელოს ქმნის ომებს, რაც ბუნებრივად მოიტანს მათი რიცხვის მკვეთრ შემცირებას. მშვიდობა, კომერცია და ინდუსტრია ყველა ქვეყანას აძლევს მატერიალური დოვლათის დაგროვების შესაძლებლობას, მერკანტილიზმის არ არსებობა კი ხელს აღარ შეუშლის სიმდიდრის და კეთილდღეობის ერთი ქვეყნიდან მეორეში გადანაწილებას.
ადამ სმიტი თავისუფალი ბაზრის ერთ–ერთი ყველაზე ცნობილი დამცველთაგანია. იგი ამტკიცებს, რომ ეს უკანასკნელი ადამიანისთვის დამახასიათებელი „გონივრული ეგოიზმის“ ბუნებრივ, აუცილებელ გამოხატულებას წარმოადგენს. სმიტი ფიქრობს, რომ ადამიანებს ძირითადად ორი მთავარი მისწრაფება ახასიათებთ. ესენია: სიმდიდრის დაგროვების და სხვაზე კარგი შთაბეჭდილების მოხდენის სურვილი. ამასთან თითოეულ ჩვენთაგანს ცხოვრების მანძილზე მხოლოდ რაღაც კონკრეტულ სფეროსა ან საქმეში შეუძლია საკმარისი კომპეტენციის მიღწევა ან გაწაფვა. ეს სერვისების გაცვლის, პროდუქციით ვაჭრობის აუცილებლობას წარმოშობს. თავისუფალი ბაზარი ადამიანს საშუალებას აძლევს მასში ჩანერგილი ზემოხსენებული ორი „ეგოისტური“ სურვილი გონივრულად, კანონიერად დაიკმაყოფილოს, ამას კი არამარტო მისთვის არამედ მთელი საზოგადოებისთვის მოაქვს კეთილდღეობა. სმიტის მიხედვით, კონკრეტული პროდუქციის წარმოება, მისი დისტრიბუცია და გაყიდვა ბევრი ადამიანის დასაქმებას გულისხმობს. დასაქმებული მოქალაქეები გადასახადებს იხდიან, ეს ქვეყანას ამდიდრებს, რასაც ყველასთვის მოაქვს სიკეთე. თავისუფალი ბაზარი ისე მოქმედებს, თითქოს მას გონიერი „უხილავი ხელი“ მართავდეს. ძალიან ცნობილი ლიბერალი ეკონომისტის, მოაზროვნის და უაღრესად გავლენიანი ნობელიანტი ავტორის ჰაიეკის მიხედვით, ასე იმიტომ ხდება, რომ თავისუფალი ბაზარი ყველაზე კარგად ფლობს სწრაფად ცვალებად მნიშვნელოვან ეკონომიკურ ინფორმაციას. იგი კარგად იცნობს მომხმარებლის მოლოდინს, იცის კონკრეტული მოტივები, რომლებიც დიდი ეკონომიკური მოთამაშეების, მწარმოებლების, თვით ქვეყნების ეკონომიკურ ქმედებებს განსაზღვრავს და მათზე სწრაფი და ადექვატური რეაქცია შეუძლია. ასეთ უნარს მოკლებულია სახელმწიფო მისთვის ნიშანდობლივი დიდი, მოუქნელი, ინიციატივას მოკლებული ბიუროკრატიის გამო. ამიტომ მძიმე სახელმწიფო რეგულაციებით შებოჭილი, ცენტრალიზებული ეკონომიკა გაცილებით არაეფექტურია ვიდრე თავისუფალი ბაზრის მქონე. წარმმართველი სახელმწიფო ეკონომიკური პოლიტიკის საწინააღმდეგოდ ლაპარაკობს ასევე კიდევ ორი ნობელის პრემიის ლაურეატი მილტონ ფრიდმანი და ჯეიმს ბუკანანი. პირველი ამბობს, რომ სახელმწიფოს უმეტეს შემთხვევაში არ შეუძლია იცოდეს როგორი უარყოფითი გვერდითი შედეგები ექნება მის მიერ ინიცირებულ, ერთი შეხედვით, კეთილშობილ და საჭირო ეკონომიკურ პოლიტიკას. მეორე ამტკიცებს, რომ სახელმწიფო ეკონომიკური პოლიტიკა ყოველთვის ან თითქმის ყოველთვის ლობისტური ინტერესების მსხვერპლი ხდება. ზემოხსენებულ ნეგატიურ ფაქტორებს გაცილებით ნაკლებად ექვემდებარება თავისუფალი ბაზარი, რაც „უხილავი ხელის“ ეფექტს წარმოშობს.
ის, რომ კლასიკური ლიბერალიზმი ლოკიდან მოყოლებული განსაკუთრებულად ამახვილებს ყურადღებას კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობაზე, შემთხვევითი არაა. რაკი ადამიანი სოციალური არსებაა, მისი თავისუფლება აუცილებლად ინსტიტუციონალურ ხასიათს უნდა ატარებდეს, ეს კი ლოკის აზრით შეუძლებელია თუ კერძო საკუთრება პოლიტიკური ყოფის ფუნდამენტად არ გვევლინება. ლოკის ამ აზრს ისტორიაც ადასტურებს. ამას დავინახავთ, თუ ანტიკური საბერძნეთის, რომის და რენესანსის ეპოქის იტალიურ რესპუბლიკებს აღმოსავლეთის დესპოტურ სახელმწიფოებს შევადარებთ.
ლიბერალიზმის ერთ–ერთ მამამთავრად ითვლება ასევე გამოჩენილი ინგლისელი ფილოსოფოსი ჯონ სტიუარტ მილი. იგი უფრო სიტყვის თავისუფლებაზე საუბრობს, ვიდრე ეკონომიურზე. მილი ამტკიცებს, რომ სახელმწიფოს უფლება არ აქვს ვინმეს თავისი აზრის თავისუფლად გამოხატვა დაუშალოს, იმ შემთხვევაშიც კი როცა უმრავლესობა ფიქრობს, რომ ეს უკანასკნელი არასწორ შეხედულებებს წარმოთქვამს. მილის აზრით, ყოველი ცენზურა თავისთავად გულისხმობს პრეზუმფციას, წინასწარ დაშვებას, რომ ცენზორი უკვე ფლობს ჭეშმარიტებას, ეს კი შეუძლებელია, რადგან ჭეშმარიტება მისი ძიების პროცესი უფროა ვიდრე რაიმე კონკრეტული ცოდნა, ინფორმაცია რომელიც მისი სახელით აფიშირდება. აქედან გამომდინარე მილი ასკვნის, რომ თავისი აზრის გამოხატვის საშუალება უნდა ჰქონდეს ყველა მოქალაქეს იმისდა მიუხედავად, მისი სათქმელი მთლიანად, ნაწილობრივ თუ საერთოდ არ შეიცავს ჭეშმარიტების მარცვლებს. იგი თვლის, რომ სტერილური საზოგადოება, რომელიც მოკლებულია მცდარი შეხედულებების გაანალიზების შესაძლებლობასა და უნარს უფრო ადვილად აღმოჩნდება მათ ტყვეობაში, ვიდრე ისეთი სადაც თავისუფალ აზრს უფრო მეტი გასაქანი აქვს.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე ძნელი მისახვედრი არაა, თუ უმთავრესად რაში დებენ ბრალს ლიბერალიზმს მისი მოწინააღმდეგეები: პირველი, რომ ის რელატივისტურია, ამტკიცებს, რომ ყველა მოსაზრებას თანაბრად აქვს ჭეშმარიტების პრეტენზია და აქედან გამომდინარე ღირსება (მორწმუნეების აზრით, ამის გამოა, რომ ლიბერალებს ეკლესიის მხრიდან არავითარი კრიტიკის მოსმენა არ სურთ, თავად კი მოურიდებლად აცხადებენ ანტირელიგიურ, კერძოდ ანტიქრისტიანულ, ანტიეკლესიურ მსოფლმხედველობას); მეორე, ლიბერალიზმი ამცირებს სახელმწიფოს როლს, ის მხოლოდ თავისუფალი ბაზრის დამცავ ძალად მიაჩნია და არა ნაციონალური ინტერესების განმახორციელებელ ინსტრუმენტად; მესამე, ის სეკულარულია - თავისი ბუნებით ეწინააღმდეგება ყოველივე საკრალურს, ეკლესიას და რელიგიურ ტრადიციებს.
თუ ჩვენ პოლიტიკური ლიბერალიზმის გენეალოგიას, წარმოშობის ისტორიას დავაკვირდებით ადვილად დავინახავთ, რომ ყველა ეს ბრალდება გაუმართლებელია. ზემოთ ნახსენები ჯონ სტიუარტ მილი არა მარტო ძალიან დიდი ფილოსოფოსი იყო, არამედ ლოგიკოსიც. აქედან გამომდინარე, მის ნააზრევში დიდი ადგილი უჭირავს იმ ლოგიკური ინსტრუმენტების შესწავლას, რომელიც სწორი დასკვნების გაკეთების საშუალებას გვაძლევს და სწორ და მცდარ დებულებებს ერთმანეთისაგან განასხვავებს. მილი არ თვლიდა, რომ ყველა შეხედულება ერთნაირად ჭეშმარიტი, მნიშვნელოვანი და ლოგიკურია. ის უბრალოდ ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფოს და საზოგადოებას უფლება არ აქვს ძალის გამოყენებით გააჩუმოს ადამიანი, რომელიც მათი აზრით მიუღებელ მოსაზრებებს გამოთქვამს. ჩვენ არ უნდა დაგვავიწყდეს რა კონტექსტში ავითარებდა მილი თავის ლიბერალურ შეხედულებებს. იმ დროის ვიქტორიანულ ინგლისში, ქალებს არ ჰქონდათ განათლების, პოლიტიკური კარიერის გაკეთების, თვით მემკვიდრეობის მიღების უფლებაც კი. ქალი იურიდიული თვალსაზრისით ისეთივე უუფლებო იყო, როგორც ბავშვი ან მონა. მილი დაუფარავად აკრიტიკებს იმდროინდელი ინგლისელი ჯენტლმენის ფარისევლობას. ეს უკანასკნელი ქალისადმი ტრადიციული მოწიწებით აღიარებს მას „ოჯახის ანგელოზად“, მაგრამ ამავე ტრადიციის და საზოგადოებრივი აზრის ძალით უარყოფს მის ყოველგვარ უფლებას. მილის აზრით, ქალი ინგლისში იგივე უუფლებო მონაა, ოღონდ იმით განსხვავდება ამ უკანასკნელისაგან, რომ მასთან სექსუალური კავშირის დამყარება ოჯახის ინსტიტუტის სახელითაა ლეგიტიმური. მილის მიხედვით, გაბატონებული საზოგადოებრივი აზრის მიუხედავად, არავის არ ჰქონდა უფლება ქალის უფლებების დამცველნი ძალით გაეჩუმებინათ.
რაც შეეხება მეორე ბრალდებას, ადამ სმიტი არასოდეს ცდილობდა ნაციონალური სახელმწიფოს დასუსტებას. პირიქით, ის მერკანტილიზმის წინააღმდეგ ილაშქრებს იმ ეპოქაში, როცა ევროპის კონტინენტი პერმანენტული ომების თეატრად იყო ქცეული, რაც რეალურად იწვევდა სახელმწიფოების დასუსტებას. სმიტი თვლიდა, რომ ინდუსტრია, თავისუფალი ბაზარი და ინტერნაციონალური ეკონომიკა მეტად თუ ნაკლებად, ოდესმე ყველგან შექმნიდა ნაციონალურ სიმდიდრეს ხანგრძლივი მშვიდობის პირობებში. თუ სმიტის აზრები აქტუალური იყო კომერციული და ახლად დაბადებული ინდუსტრიული კაპიტალიზმის დროს, ის უფრო მეტად დამაჯერებლად ჟღერს ფინანსური კაპიტალიზმის ეპოქაში. ჩვენს დროს ამერიკულმა და იაპონურმა კაპიტალმა ბევრი ქვეყნის ეკონომიურ სიძლიერეს დაუდო სათავე.
რაც შეეხება მესამე ბრალდებას, რომელიც სეკულარიზმს ეხება, შეიძლება რაღაც თვალსაზრისით ვამტკიცოთ, რომ კლასიკური, პოლიტიკური ლიბერალიზმი ანტისეკულარულ ტენდენციებს შეიცავს და რომ ლიბერალიზმი მხოლოდ ქრისტიანულ წიაღში შეიძლება ჩამოყალიბებულიყო და ის ერთადერთი მოკავშირე იქნება ეკლესიისა, თუ ამ უკანასკნელს სინდისის თავისუფლების დაცვა მოუწევს სახელმწიფოს წინააღმდეგ, რომელშიც ლატენტურად არსებობს ტენდენცია ინდივიდის თავისუფლება და უფლებები კოლექტიური კეთილდღეობისა და უსაფრთხოების ინტერესებს დაუქვემდებაროს.
ანტიკურ სამყაროში სახელმწიფო ყველაზე მაღალი ღირებულების მატარებელი რეალობაა, ცხადია, რომ რომის იმპერატორების კულტი იმპერიის ღვთაებრივი სტატუსის გამოხატულებაა. არისტოტელეს ცნობილი გამონათქვამის მიხედვით, „ადამიანი პოლიტიკური ცხოველია“. ეს იმას ნიშნავს, რომ პოლიტიკა ადამიანისთვის ისეთივე ბუნებრივი და აუცილებელია, როგორც სუნთქვა და კვება. კარგი ადამიანი იგივეა რაც კარგი მოქალაქე. ყოველი ინდივიდი მხოლოდ მთლიანი პოლიტიკური ორგანიზმის ნაწილად განიხილება და როგორც ნაწილი, მთელზე ნაკლები მნიშვნელობის მატარებელია. ადამიანის ზნეობრივი ცხოვრება და განვითარება მხოლოდ პოლიტიკურ კონტექსტშია შესაძლებელი. ამ აზრს პირდაპირ აცხადებს პლატონის „სახელმწიფო“ და არისტოტელეს „ნიკომაქეს ეთიკა“.
ზნეობრივი და პოლიტიკური სფეროს მკვეთრი გამიჯვნა, სახელმწიფოსადმი ტუტელაჟური ფუნქციის ჩამორთმევა ქრისტიანობამ მოიტანა, როცა უფლის პირით გამოაცხადა: „მიეცით კეისრისა კეისარსა და ღმრთისა ღმერთსა“. ამასთან ქრისტიანობამ პიროვნება კოლექტივზე მაღლა დააყენა, რადგან მხოლოდ ის (პიროვნება) ატარებს თავის თავში ღვთის ხატებას და ის მოიაზრება ცათა სასუფევლის მოქალაქედ. ეს იმას ნიშნავს, რომ პიროვნება მთლიანად არ დაიყვანება პოლიტიკურზე, ამიტომაც სახელმწიფოს უფლება არ აქვს ადამიანის თავისუფალ სინდისზე იძალადოს და მისი პრივატული სფერო უგულვებელყოს.
შუა საუკუნეები ძალაუფლების ორ პოლუსს აღიარებდა, სასულიეროსა და საეროს, პირველის მატარებელი ეკლესია იყო, მეორის – მონარქი. პროტესტანტიზმის წარმოშობამ, ეკლესიას საკრამენტალური ხასიათი დაუკარგა, მორწმუნეებმა თავად დაიწყეს ერისკაცი პასტორების დანიშვნა. ეკლესიის დესაკრალიზაციამ, მონარქებს ცდუნება გაუჩინა, თავის–თავში გაეერთიანებინათ საერო და სასულიერო ხელისუფლება. ასე წარმოიშვა მეფეების „ღვთაებრივი უფლებების“ თეორია, რომელიც სეკულარული ბუნების მატარებელია, რადგან საერო ხელისუფლებამ მონარქის სახით სასულიერო, ღვთაებრივი ძალაუფლებაც მიითვისა. სახელმწიფოს ხელახლა გაღმერთების ამ პროცეს დაუპირისპირდა ლოკის პოლიტიკური ლიბერალიზმი, რომელიც „სოციალური კონტრაქტის“ თეორიას ეფუძნება. როგორც ადრე აღვნიშნეთ, სოციალური კონტრაქტის კონცეფცია ადამიანთა თანასწორობას გულისხმობს, რომელიც ქრისტიანული მონაპოვარია. ანტიკური სამყარო არ იცნობდა ადამიანთა თანასწორობის იდეას, მისთვის სამართლიანობა თანასწორობას კი არ ნიშნავდა არამედ ყველასთვის თავისი ადგილის მიჩენას. ზუსტად ესაა პლატონის „სახელმწიფოს“ მთავარი იდეა. ზემოთქმულიდან ცხადია, რომ პოლიტიკური ლიბერალიზმი მხოლოდ ქრისტიანულ წიაღში შეიძლება ჩამოყალიბებულიყო.
მართალია, ჩვენს დროში ბევრი ლიბერალი უპირისპირდება ქრისტიანულ ეკლესიას და სხვაგვარად ვერც კი წარმოუდგენია ლიბერალური სულისკვეთება, მაგრამ ეს თავად ამ ლიბერალების პრობლემაა და ამას სულაც არ გულისხმობს კლასიკური, პოლიტიკური ლიბერალიზმის ბუნება. ეკლესიის ინტერესებში შედის ერთმანეთისაგან მკვეთრად განასხვავოს ავთენტური პოლიტიკური ლიბერალიზმი, როგორც პოლიტიკური და ეკონომიკური ინსტიტუტების არსებობის და მოქმედების ფორმა, ნეოლიბერალისტური მსოფლმხედველობრივი მიმართულებებისაგან, რადგან როგორც უკვე ავღნიშნეთ პოლიტიკური ლიბერალიზმი მისი ბუნებრივი მოკავშირეა. არსად არ შეიძლება ღვთის სიტყვა ისე თავისუფლად იქადაგებოდეს, როგორც ლიბერალურ პოლიტიკურ გარემოში. იქ სადაც ცოცხალი ღვთის სიტყვა ისმის, ვერაფერი შეძლებს მის შეჩერებას. ამის მაგალითად ძლევამოსილი იმპერიული სახელმწიფო სტრუქტურით აღჭურვილი ძველი რომი გამოდგება. ქრისტიანობამ, მხოლოდ ქადაგებით შეძლო ძველი ანტიკური ფასეულობების ახალი ქრისტიანული ღირებულებებით ჩანაცვლება. ამასთან ჩვენ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მოდერნულ ეპოქაში პოლიტიკურ ლიბერალიზმს სხვა ალტერნატივა არ გააჩნია სოციალიზმის და ფაშიზმის გარდა. ჩვენთან საქართველოში ზოგიერთი კონსტიტუციონალური მონარქიის შესახებ საუბრობს და იგი ლიბერალიზმის ალტერნატივად წარმოუდგენია, მაგრამ ეს უკანასკნელი ლიბერალიზმის ერთ–ერთი კერძო პოლიტიკური ფორმაა. განა ვინმეს შეუძლია ამტკიცოს, რომ დიდი ბრიტანეთი არალიბერალური პოლიტიკური მოწყობის ქვეყანაა?! ჩვენ ასევე არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ პირველი ქართველი ლიბერალი ილია ჭავჭავაძე იყო. იგი ლიბერალიზმში ხედავდა რუსული იმპერიისაგან თავის დარწევის ერთადერთ პოლიტიკურ ინსტრუმენტს. უნდა ითქვას, რომ ეს იდეა დღესაც აქტუალურია.
მსურს ეს სტატია ილია მართლის ცნობილი გამონათქვამით დავასრულო, რომელიც ქართველებს მოუწოდებდა ევროპული სამოსი შეემოსათ და ამასთან გულით ქართველებად დარჩენილიყვნენ. ცხადია ილია ჭავჭავაძე „ევროპულ სამოსში“ სახელმწიფო ინსტიტუტების მოწყობის და ფუნქციონირების ევროპულ ანუ ლიბერალურ ფორმრბს გულისხმობს, „გულში“ კი - მართლმადიდებლურ და ეროვნულ ფასეულობებს.
